Tham vọng đất hiếm của Malaysia
Trang mạng eastasiaforum.org (Ngày 14/8)
Việc Malaysia phát hiện ra các nguyên tố đất hiếm đã làm dấy lên hy vọng mang lại lợi ích kinh tế. Tuy nhiên, do thiếu công nghệ để xử lý hoàn toàn hoặc thương mại hóa các nguồn tài nguyên quốc gia và đang phải đối mặt với những thách thức về tính bền vững nên khi theo đuổi tầm nhìn "từ mỏ đến nam châm", Malaysia phải cân bằng các lợi ích cạnh tranh từ Trung Quốc, Mỹ và các đối tác khác, đồng thời đảm bảo tính bền vững và tuân thủ quy định. Thành công của Malaysia phụ thuộc vào việc đảm bảo các thỏa thuận chia sẻ công nghệ với các đối tác tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường-xã hội-quản trị (ESG) trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị gia tăng.
Các nguyên tố đất hiếm là một nhóm gồm 17 nguyên tố kim loại vốn đóng vai trò là thành phần thiết yếu trong thiết bị điện tử, xe điện, công nghệ năng lượng tái tạo và chất bán dẫn. Tuy nhiên, các nguồn tài nguyên này tập trung ở một số ít quốc gia như Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ, Australia và Nga. Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump hồi tháng 7 vừa qua sẵn sàng ký kết thỏa thuận với Trung Quốc để khôi phục quyền tiếp cận 7 nguyên tố đất hiếm cho thấy tầm quan trọng của các nguyên tố này đối với chuỗi cung ứng toàn cầu.
Việc Malaysia công bố phát hiện ra các nguồn tài nguyên đất hiếm dựa trên nghiên cứu thăm dò năm 2024 của Bộ Khoáng sản và Khoa học Địa chất được coi là một nguồn “tài nguyên tiềm năng”. Nghiên cứu ước tính có 16,2 triệu tấn sẵn có trong nước dựa trên bằng chứng địa chất và mẫu vật hạn chế. Kế hoạch Tổng thể Công nghiệp Mới năm 2030 của Malaysia định giá tài nguyên đất hiếm ở mức 747,2 tỷ RM (175 tỷ USD), với tiềm năng thu hút đầu tư trị giá 100 tỷ RM (23 tỷ USD) và tạo ra 4.000 việc làm.
Trong “Kế hoạch chuyển đổi ngành khoáng sản quốc gia 2021-2030”, Malaysia đã đặt mục tiêu phát triển ngành khoáng sản một cách bền vững và theo toàn bộ chuỗi giá trị như một nguồn tăng trưởng mới. Điều này bao gồm khai thác, chế biến và sử dụng các nguyên tố đất hiếm để sản xuất các vật liệu tiên tiến như siêu nam châm và động cơ điện. Malaysia mong muốn phát triển hệ sinh thái “từ mỏ đến nam châm”, hướng tới việc thu hút sự tham gia của địa phương để chiếm 20% sản lượng khai thác. Sau khi Indonesia ra lệnh cấm xuất khẩu niken từ năm 2022, Malaysia đã ra lệnh tạm dừng xuất khẩu các nguyên tố đất hiếm bắt đầu có hiệu lực từ tháng 12/2023 để tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động chế biến và sản xuất trong nước.
Do hoạt động khai thác cần có sự chấp thuận của nhà nước nên không phải tất cả các hoạt động đều được chính quyền công bố. Hiện tại, có một dự án khai thác hợp pháp do công ty MCRE Resources vận hành theo quan hệ đối tác giữa chính quyền bang Perak và doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc Chinalco.
Cũng có báo cáo về các hoạt động khai thác bất hợp pháp, trong đó phải kể đến Lynas Malaysia, một công ty con của Tập đoàn Lynas (Australia), đã bắt đầu sản xuất oxit đất hiếm tại Kuantan vào năm 2012 bằng cách sử dụng khoáng sản nhập khẩu từ Australia. Mặc dù nhà máy sản xuất đã được xác nhận tuân thủ các tiêu chuẩn an toàn về bức xạ trong đánh giá năm 2011 song vẫn phải đối mặt với các cuộc biểu tình liên tục của người dân về chất thải phóng xạ. Mỗi lần gia hạn giấy phép hoạt động của nhà máy đều gây tranh cãi, với lần gia hạn gần đây nhất được cấp đến tháng 3/2026. Trong giai đoạn cuối, công ty Shin-Etsu (Malaysia), được thành lập bởi công ty mẹ Nhật Bản vào năm 1988, sản xuất nam châm đất hiếm. Công ty Bomatec của Thụy Sĩ cũng sản xuất nam châm vĩnh cửu liên kết nhựa và cụm nam châm tại Malaysia.
Tuy nhiên, trong khi Cơ quan Phát triển Đầu tư Malaysia đặt mục tiêu thu hút đầu tư trong và ngoài nước để phát triển ngành nguyên tố đất hiếm, Malaysia lại không có công nghệ để khai thác, chế biến hoặc sản xuất vật liệu tiên tiến sử dụng nguyên tố đất hiếm. Mặc dù Malaysia đang phát triển công nghệ trong nước nhưng vẫn còn một chặng đường dài để thương mại hóa và mở rộng các công nghệ này để có thể cạnh tranh toàn cầu. Ở trong nước, thách thức chính mà Malaysia phải đối mặt là đảm bảo tài nguyên khoáng sản được khai thác bền vững và tuân thủ các tiêu chuẩn ESG. Có những lo ngại về việc quản lý chất thải không đúng cách trong quá trình chế biến trung gian (ví dụ: sự phản đối của công chúng đối với việc xử lý chất thải phóng xạ của công ty Lynas kể từ năm 2012).
Căng thẳng thương mại và công nghệ leo thang giữa Mỹ và Trung Quốc đồng nghĩa với việc Malaysia phải đưa ra những lựa chọn chiến lược ngày càng khó khăn giữa đối tác thương mại lớn nhất và đối tác chiến lược quan trọng. Trung Quốc hiện đang thống trị ngành khai thác nguyên tố đất hiếm, kiểm soát khoảng 90% hoạt động tinh chế đất hiếm. Trung Quốc hiện là đối tác công nghệ của công ty khai thác địa phương tại Perak và từ lâu đã là điểm đến xuất khẩu đất hiếm hàng đầu của Malaysia. Tuy nhiên, Mỹ đang tìm cách tách khỏi chuỗi cung ứng nguyên tố đất hiếm của Trung Quốc. Washington cũng đã áp đặt mức thuế quan tương hỗ 19% đối với Malaysia, bao gồm cả khoáng sản và nam châm.
Malaysia hiện đang đứng trước ngã ba đường. Một mặt, nước này đang tìm cách đa dạng hóa nguồn đầu tư bằng cách thu hút Nhật Bản và Hàn Quốc, mặc dù vẫn chưa rõ kết quả. Vào năm 2025, công ty Lynas đã mở rộng hoạt động tại Malaysia và ký kết một thỏa thuận với chính quyền bang Kelantan về việc cung cấp cacbonat đất hiếm hỗn hợp. Mặt khác, Malaysia cũng mong muốn tăng cường hợp tác công nghệ với Trung Quốc, đặc biệt là trong việc đảm bảo năng lực xử lý nguyên tố đất hiếm tiên tiến vốn vẫn còn nằm ngoài tầm với của nước này. Tuy nhiên, các công ty khai thác Trung Quốc hoạt động quốc tế cũng phải đối mặt với những lỗ hổng đáng kể trong việc tuân thủ ESG.
Sự phát triển bền vững của ngành công nghiệp đất hiếm Malaysia phụ thuộc rất nhiều vào việc áp dụng các biện pháp bền vững và tìm kiếm các đối tác công nghệ tuân thủ ESG - một nhiệm vụ khó khăn trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị ngày càng gia tăng. Malaysia phải lựa chọn một con đường ngày càng hẹp giữa các cường quốc kinh tế, mỗi bên đều mang lại lợi ích nhưng cũng đặt ra những rủi ro đáng kể. Mặc dù những nỗ lực đa dạng hóa nguồn đầu tư của Malaysia là hợp lý về mặt chiến lược, nhưng thành công cuối cùng của tầm nhìn đầy tham vọng "từ mỏ đến nam châm" của quốc gia này thông qua sự tham gia của địa phương vẫn còn rất bấp bênh./.