Lý do ASEAN trở thành tâm điểm của cạnh tranh nước lớn
Trang mạng eastasiaforum.org (Ngày 27/8)
Việc Donald Trump trở lại nắm quyền ở Mỹ đang tạo ra một sự thay đổi lớn trong quan hệ đối ngoại của Washington, bao gồm việc áp đặt thuế quan đối với hầu hết các đối tác thương mại. Mục tiêu được nêu rõ của sự điều chỉnh này là nhằm đưa hoạt động sản xuất trở lại nước Mỹ đồng thời tái định hướng thương mại để tách rời khỏi Trung Quốc. Mặc dù các nước ASEAN nằm trong số những nước bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi thuế quan, nhưng sự mất đoàn kết đã làm suy yếu khả năng ứng phó của khu vực. ASEAN đã trở thành tâm điểm của cuộc cạnh tranh quyền lực nước lớn.
Với mức tăng trưởng kinh tế 5,5% vào năm 2024, đây cũng là khu vực tăng trưởng nhanh nhất thế giới.
Trong nhiệm kỳ đầu tiên của Trump, thuế quan đã được áp dụng đối với các sản phẩm của Trung Quốc, bao gồm tấm pin mặt trời và các hàng hóa công nghệ cao khác.
Các công ty Trung Quốc đã phản ứng bằng cách chuyển hoạt động sản xuất sang Đông Nam Á, đặc biệt là Việt Nam, Thái Lan và Malaysia, biến ASEAN trở thành điểm đến lớn nhất cho hàng xuất khẩu của Trung Quốc. Nhưng vào ngày 2/4 vừa qua, Trump đã công bố mức thuế quan “Ngày Giải phóng”. Theo đó, Campuchia, Lào, Thái Lan, Malaysia và Việt Nam phải đối mặt với một số mức thuế quan cao nhất. Ngay sau thông báo, Trump tuyên bố tạm dừng 90 ngày áp dụng mức thuế quan phổ cập 10% trong khi các cuộc đàm phán vẫn đang diễn ra. Rõ ràng, mục tiêu chính của thuế quan cao là hàng hóa quá cảnh - hàng hóa có giá trị gia tăng thấp nhưng giá trị nhập khẩu lớn từ Trung Quốc - nhằm vô hiệu hóa sự chuyển hướng thương mại đã thấy trong nhiệm kỳ đầu của Trump.
Cách tiếp cận của Trump là tránh xa chủ nghĩa đa phương và theo đuổi các cuộc đàm phán song phương với hầu hết các đối tác thương mại để điều chỉnh quan hệ nước lớn theo hướng có lợi cho Washington. Hiện tại, chỉ có Nga, Ấn Độ và Trung Quốc có đủ sức mạnh kinh tế và chủ quyền an ninh để đối phó với sức mạnh thị trường của Mỹ và không khuất phục trước áp lực từ Washington. Chiến thuật của Trump rất đơn giản và hiệu quả: thả một quả bom lớn, rút lui và buộc đối thủ phải đưa ra lời đề nghị. Chiến thuật này tận dụng vấn đề của ASEAN trong việc đưa ra hành động tập thể - ASEAN có thể hình thành một khối lớn nếu thống nhất, nhưng bằng cách đối phó với từng quốc gia riêng lẻ, Trump đã khiến họ phải cạnh tranh lẫn nhau. Khi một quốc gia phá vỡ hàng ngũ, mọi niềm tin đều mất đi và mỗi quốc gia đều đấu tranh để tự lo cho mình.
ASEAN chịu sự chi phối của “Phương thức ASEAN” - quá trình ra quyết định dựa trên sự đồng thuận, tập trung vào các nguyên tắc chủ quyền và không can thiệp. Cách tiếp cận này làm chậm quá trình ra quyết định và đặt lợi ích quốc gia lên hàng đầu, đồng thời hy sinh lợi ích khu vực. ASEAN không phải là một khối hay một thể chế siêu quốc gia như Liên minh châu Âu (EU). Vào ngày 13/4 vừa qua, trên cương vị là Chủ tịch ASEAN 2025, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim đã tuyên bố rằng ASEAN sẽ hành động như một khối thống nhất để phán ứng với thuế quan của Mỹ và hướng tới việc tìm kiếm một lập trường chung.
Tuy nhiên, tuyên bố dũng cảm của ông Anwar về “sự đoàn kết ASEAN” đã bị suy yếu.
Cụ thể, Campuchia ngày 5/4 tuyên bố giảm thuế xuống còn 5% đối với hầu hết hàng hóa của Mỹ. Điểm yếu của Campuchia thể hiện rõ trong ngành may mặc, chiếm 60% kim ngạch xuất khẩu, tạo ra hàng tỷ USD doanh thu và sử dụng 750.000 lao động.
Vào ngày 8/4, Indonesia tuyên bố cắt giảm thuế quan đối với hầu hết hàng hóa của Mỹ xuống gần bằng 0, đồng thời đồng ý nhập khẩu các mặt hàng nông sản của Mỹ đã bị Trung Quốc cắt giảm. Thái Lan cũng làm theo vào ngày 8/4 nhưng vẫn duy trì mức thuế cao hơn đối với một số sản phẩm và được Mỹ giảm thuế từ 36% xuống 19%.
Malaysia đã được miễn trừ tạm thời cho ngành công nghiệp bán dẫn của mình và được giảm 5 điểm phần trăm thuế suất.
Mặc dù nhiều nhà phân tích chỉ ra rằng Trung Quốc đang thay thế Mỹ để trở thành đối tác thương mại chính của hầu hết mọi quốc gia, nhưng điều này lại che khuất một điểm quan trọng: Trung Quốc xuất khẩu ra thế giới trong khi Mỹ thì nhập khẩu.
Hầu như tất cả các quốc gia ASEAN đều có nền kinh tế định hướng xuất khẩu, nghĩa là sự thịnh vượng kinh tế của họ đến từ nhập khẩu, giá trị gia tăng và xuất khẩu. Trung Quốc có thể là đối tác thương mại lớn nhất, nhưng Mỹ vẫn là nguồn của cải chính. Trump tận dụng sự phụ thuộc của ASEAN vào Mỹ như một thị trường nhập khẩu cốt lõi trong chiến lược chia để trị song phương của mình. Chiến lược này đã mang lại thành quả khi ASEAN bị chia rẽ trước cả khi các cuộc đàm phán bắt đầu. Dưới sức ép, phản ứng kiểu "bần cùng hóa láng giềng"
của các quốc gia ASEAN đã làm suy yếu chính tổ chức này và đặt tất cả vào sự kiểm soát của Mỹ.
Nếu không hài lòng với kết quả của các mức thuế quan trong 1 hoặc 2 năm tới, không có gì đảm bảo Trump sẽ tiếp tục các thỏa thuận này. Mặc dù chưa có giải pháp nhanh chóng nào song cách thức đầu tiên được xem là hợp lý sẽ là tăng cường thương mại và đầu tư nội khối ASEAN và mở rộng hợp tác ASEAN-GCC. Cách thức thứ hai mang lại sự bổ sung độc đáo với việc các quốc gia ASEAN có thể tìm thấy thị trường màu mỡ cho xuất khẩu và nhập khẩu nông sản và đầu tư vào dầu khí. Cách thức này lý tưởng ở chỗ các tập đoàn ASEAN có thể kiểm soát cả chuỗi cung ứng thượng nguồn và hạ nguồn, đồng thời gia tăng giá trị với các ngành công nghiệp hóa dầu phát triển của họ. Các nhà lãnh đạo ASEAN cần nhanh chóng hành động tập thể, nếu không sẽ lại phải đối mặt với nguy cơ bị lợi dụng thêm một lần nữa./.