Thượng đỉnh SCO: “Tinh thần Thượng Hải” sẽ định hình một trật
tự thế giới mới?
Trang mạng asiatimes.com (Ngày 28/8)
Hội nghị thượng đỉnh của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) dự kiến diễn ra tại thành phố Thiên Tân (Trung Quốc) từ ngày 31/8-1/9 tới sẽ là cuộc họp lớn nhất của các nguyên thủ quốc gia thuộc SCO từ trước đến nay. Sự kiện diễn ra vào thời điểm trật tự quốc tế tự do hiện tại đang có dấu hiệu nhanh chóng tan rã. Thay vì đưa ra một trật tự mới cụ thể, Hội nghị thượng đỉnh SCO lần này lại cho thấy những khó khăn dai dẳng mà các cường quốc như Trung Quốc và Nga phải đối mặt trong việc thống nhất và thực hiện một giải pháp thay thế đáng tin cậy.
SCO - được thành lập tại Thượng Hải vào năm 2001 với ban đầu chỉ có 6 thành viên gồm Nga, Trung Quốc, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan và Uzbekistan - đã phát triển nhanh chóng trong thập kỷ qua. Ấn Độ và Pakistan gia nhập năm 2017, Iran năm 2023 và Belarus năm 2024. Ngoài 10 quốc gia thành viên này, SCO hiện còn có 2 quan sát viên là Afghanistan và Mông Cổ cùng 14 đối tác đối thoại gồm Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập, Armenia và Azerbaijan, một số quốc gia vùng Vịnh và một số quốc gia châu Á khác.
Nếu tính theo dân số của các quốc gia thành viên cốt lõi, SCO là tổ chức khu vực lớn nhất thế giới. Quy mô rõ ràng là quan trọng nhưng trong trường hợp của SCO, nó tạo ra vấn đề hơn là góp phần giải quyết chúng. Tổ chức này đã không làm gì nhiều để ứng phó với căng thẳng leo thang giữa Ấn Độ và Pakistan sau các cuộc tấn công khủng bố ở Kashmir - nguyên nhân cuối cùng đã đưa 2 đối thủ lâu năm đến bờ vực xung đột hạt nhân. Phải nhờ đến sự hòa giải của Mỹ, bạo lực mới được xoa dịu. Việc tuyên bố chung của hội nghị các bộ trưởng quốc phòng SCO hồi tháng 6 vừa qua không lên án rõ ràng chủ nghĩa khủng bố xuyên biên giới đã khiến Ấn Độ từ chối ký vào tuyên bố chung.
Khi Israel tấn công Iran, SCO đã đưa ra một lời lên án mạnh mẽ về các cuộc tấn công song Ấn Độ đã chính thức tách mình khỏi tuyên bố của SCO. Những căng thẳng này và những căng thẳng âm ỉ khác, chẳng hạn như giữa Ấn Độ và Trung Quốc về dự án đập mới ở Tây Tạng, có thể sẽ được che đậy tại hội nghị thượng đỉnh SCO lần này. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, vốn rất muốn chứng minh vai trò lãnh đạo của đất nước mình đối với một liên minh lớn gồm các quốc gia có cùng chí hướng, phản đối trật tự quốc tế tự do do Mỹ dẫn đầu cho đến nay.
Tuy nhiên, chủ đề của Hội nghị thượng đỉnh SCO năm nay là "Duy trì tinh thần Thượng Hải: SCO trên đà phát triển". Điều này nghe có vẻ như một lời kêu gọi đầy tham vọng gửi đến các quốc gia thành viên, quan sát viên và các đối tác đối thoại hơn là một kế hoạch hành động cụ thể. Cái gọi là “tinh thần Thượng Hải” - một sự pha trộn mơ hồ giữa những luận điểm chuẩn mực của Trung Quốc về sự tôn trọng lẫn nhau, cùng tồn tại hòa bình và hợp tác cùng có lợi - chẳng khác gì những lời lẽ sáo rỗng và rất mong manh. Hai quốc gia thành viên là Ấn Độ và Pakistan gần đây đã xảy ra xung đột biên giới. Hai đối tác đối thoại của SCO là Armenia và Azerbaijan cũng đã tham gia vào một số cuộc đối đầu bạo lực toàn diện kể từ khi hai nước trở thành đối tác đối thoại gần 10 năm trước.
SCO cũng không có nhiều thành tích trong việc tham gia mang tính xây dựng vào các cuộc xung đột nội bộ ở các quốc gia thành viên và đối tác đối thoại, chẳng hạn như Kyrgyzstan và Myanmar. Điều này càng rõ ràng hơn trong trường hợp Afghanistan. Việc Nga chính thức công nhận chính quyền Taliban ở Afghanistan gần đây đã đặt ra một thách thức khác đối với SCO. Trung Quốc đã thận trọng hoan nghênh sự công nhận của Nga nhưng không làm theo, trong khi một số quốc gia thành viên Trung Á của SCO đã có nhiều mối quan hệ kinh tế với Afghanistan. Tuy nhiên, Pakistan, Iran và các quốc gia vùng Vịnh vẫn còn rất mơ hồ về chế độ Taliban.
Cũng cần lưu ý rằng cam kết rất có chọn lọc của SCO đối với “tinh thần Thượng Hải” không mở rộng sang quan hệ giữa tổ chức này và các quốc gia không phải thành viên. Điều này thể hiện rõ qua việc SCO không lên án hành động xâm lược của Nga ở Ukraine. Vì vậy, rất khó để biết SCO sẽ đi về đâu. Các hội nghị thượng đỉnh trước đó vào các năm 2022, 2023 và 2024 đã đưa ra những tuyên bố dài dòng về ý định, nhưng lại ít được thực hiện.
Điểm khác biệt rõ rệt của hội nghị thượng đỉnh năm nay so với các hội nghị thượng đỉnh trước đây là sự trở lại Nhà Trắng của Donald Trump. Một mặt, Trump đã chứng minh vai trò gần như không liên quan của SCO với tư cách là một bên tham gia an ninh so với vai trò không thể thiếu của Mỹ trong việc quản lý các cuộc khủng hoảng, chẳng hạn như giữa Ấn Độ và Pakistan, Armenia và Azerbaijan, Campuchia và Thái Lan. Mặt khác, việc Trump “vũ khí hóa” thương mại đã tạo ra một động lực mới trong SCO. Tổng thống Mỹ áp đặt các mức thuế trừng phạt có thể khiến các quốc gia hùng mạnh nhất của tổ chức này như Trung Quốc, Nga và Ấn Độ liên kết chặt chẽ hơn để đối đầu với Mỹ.
Các biện pháp trừng phạt đối với Nga, dù khó có thể được Trump thực hiện đầy đủ song vẫn đang được xem xét. Các mức thuế quan nặng nề hiện đã được áp đặt đối với Ấn Độ vì tiếp tục mua dầu của Nga. Và cuộc chiến thương mại với Trung Quốc chỉ tạm dừng chứ chưa được giải quyết. Vì lợi ích của chính mình, và hơn thế nữa là vì lợi ích của các đối tác thực tế và tiềm năng ở Nam Bán cầu, Trung Quốc, Nga và Ấn Độ phải thể hiện sự thống nhất về mục đích tại hội nghị thượng đỉnh SCO lần này. Các nước này sẽ lên án Mỹ và trật tự quốc tế tự do, vốn đang bị chính Trump tích cực làm xói mòn. Tuy nhiên, sự thống nhất về mục tiêu của 3 quốc gia này sẽ bị hạn chế và chỉ mang tính biểu diễn.
Trong khi đó, những khác biệt còn tồn tại giữa Trung Quốc, Nga và Ấn Độ; những khát vọng cá nhân đầy mâu thuẫn về vai trò lãnh đạo trong một trật tự quốc tế hậu Mỹ sẽ ngăn cản các nước đưa ra một giải pháp thay thế đáng tin cậy. Chắc chắn, sẽ có những màn thể hiện đoàn kết được dàn dựng cẩn thận và những tuyên bố đầy khát vọng về cách “tinh thần Thượng Hải” sẽ định hình một trật tự quốc tế mới.
Tuy nhiên, những điều này dựa trên tiền đề sai lầm rằng một trật tự quốc tế hậu Mỹ sẽ là một trật tự phi Mỹ. Trump có thể cố đạt được một thỏa thuận với Nga và Trung Quốc về một trật tự thế giới mới. Nhưng việc một tổng thống công khai suy nghĩ về việc đổi tên Bộ Quốc phòng thành Bộ Chiến tranh thì sẽ khó có thể từ bỏ vai trò lãnh đạo toàn cầu - ít nhất là không phải nếu không có một cuộc chiến./.