GIẢI PHÁP NÀO CHO XUNG ĐỘT CAMPUCHIA-THÁI LAN?
TTXVN (Kuala Lumpur 27/7)
Báo Malay Mail (Malaysia) ngày 25/7 đăng bài viết của tiến sĩ Phar Kim Beng, Viện trưởng Viện quốc tế hóa và nghiên cứu Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (IINTAS) tại Đại học Hồi giáo quốc tế Malaysia (IIUM), trong đó chỉ ra điểm mấu chốt có thể giải quyết cuộc xung đột giữa Campuchia và Thái Lan. Nội dung bài viết như sau:
Trong lịch sử lâu dài và phức tạp của quan hệ Thái Lan-Campuchia, đường biên giới giữa hai quốc gia thường đóng vai trò lò lửa xung đột hơn là ranh giới. Không nơi nào phản ánh điều này rõ hơn khu vực Ta Muen Thom – nội hội tụ của dây kẽm gai, hầm trú ẩn và những ký ức đắng cay. Chính tại nơi đây, với những tuyên bố chủ quyền chồng chéo và những ngôi đền cổ, chúng ta phải bắt đầu một hành trình mới: Phi quân sự hóa toàn bộ khu vực biên giới, bắt đầu từ hành lang bất ổn này.
Các cuộc giao tranh nhỏ gần đây dọc biên giới, nổi bật nhất là vụ đấu súng chết người gần khu vực Tam giác ngọc vào tháng 5 vừa qua và các cáo buộc về việc Campuchia rải mìn được tờ The Bangkok Post xác nhận trong tháng 7, đã làm sống lại những bóng ma của quá khứ. Từ năm 2008 đến năm 2011, quân đội Thái Lan và Campuchia đã nhiều lần đối đầu nhau về các địa điểm linh liêng như Preah Vihear và Ta Krabey. Hòa bình đã trở nên xa vời vì hỏa lực và chính trị đã lấn át lẽ thường. Giờ đây, khi căng thẳng có nguy cơ leo thang trở lại, mức độ rủi ro thậm chí còn cao hơn, và tình hình trở nên trầm trọng thêm bởi sự hòa trộn giữa kiểm soát quân sự với nền kinh tế kỹ thuật số phi pháp, mạng lưới ma túy và tội phạm xuyên biên giới. Ranh giới giữa chủ quyền và sự lật đổ đang mờ đi nhanh chóng.
Để phá vỡ vòng luẩn quẩn nguy hiểm này, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) phải hành động quyết đoán, và Bangkok cùng Phnom Penh phải nhất trí về một lộ trình phi quân sự hóa theo từng giai đoạn và có sự giám sát từ bên ngoài. Điểm khởi đầu hợp lý là hành lang Ta Muen Thom, không chỉ vì sự nhạy cảm về lịch sử mà còn vì sự bất ổn trong hoạt động hiện tại. Đây không đơn thuần là cử chỉ mang tính biểu tượng, mà là sự cần thiết mang tính chiến lược.
Lý do phải bắt đầu từ Ta Muen Thom Nằm ở tỉnh Surin phía Thái Lan và Oddar Meanchey phía Campuchia, khu phức hợp Ta Muen Thom từ lâu đã là ranh giới dễ gây xung đột giữa các cuộc tuần tra quân sự và các tuyên bố chủ quyền theo chủ nghĩa dân tộc. Nơi đây không chỉ có một ngôi đền thiêng từ thời Khmer, mà còn là mặt trận triển khai các lực lượng thiết giáp. Bất kỳ tia lửa nào ở đây, dù là vô tình hay cố ý, đều có thể châm ngòi cho một cuộc xung đột lớn hơn. Quan trọng hơn, khu vực này nằm trên một trong những đoạn biên giới lỏng lẻo nhất, nơi nạn buôn người, các tập đoàn lừa đảo và hoạt động vận chuyển vũ khí bất hợp pháp đã phát triển mạnh dưới vỏ bọc của chủ nghĩa dân tộc.
Quyết định của Campuchia về việc gài mìn mới, được cho là để làm chậm bước tiến của quân đội Thái Lan, là lời nhắc nhở nghiệt ngã về sự dai dẳng của quá khứ. Mặc dù Campuchia là bên ký kết Hiệp ước Ottawa cấm mìn sát thương, nhưng những vi phạm rõ ràng của Phnom Penh không chỉ gây nguy hiểm cho dân thường mà còn thổi bùng những cảm xúc vốn đã gay gắt ở Thái Lan. Đối với Bangkok, bất kỳ gợi ý nào về chủ nghĩa bành trướng của Campuchia, đặc biệt gần các ngôi đền cổ có di sản chung, đều đánh thẳng vào luận điệu trong nước về chủ quyền đang bị đe dọa nghiêm trọng. Tuy nhiên, chính sự pha trộn giữa lịch sử và sự cuồng loạn này đã khiến hành lang Ta Muen Thom trở thành “ứng cử viên” cấp bách nhất cho việc phi quân sự hóa.
Ba cấp độ ngừng bắn: Từ chiến thuật đến chuyển đổi Chỉ riêng các thỏa thuận ngừng bắn là không đủ. Lịch sử cho thấy Thái Lan và Campuchia đã nhiều lần đồng ý ngừng bắn, nhưng rồi giao tranh lại tiếp diễn chỉ sau vài ngày. Đó là lý do giải thích vì sao cuộc xung đột này đòi hỏi một cách tiếp cận có cấu trúc và đa tầng đối với việc phi quân sự hóa – được xây dựng trên 3 cấp độ ngừng bắn thiết yếu.
Thứ nhất, các thỏa thuận ngừng bắn chiến thuật hoặc tại chỗ cần được thực hiện ngay lập tức. Những thỏa thuận này phải được thực thi tại các điểm nóng như Ta Muen Thom, đền Khnar và Preah Vihear. Giới chỉ huy ở cả hai bên phải thiết lập các kênh liên lạc trực tiếp, có lẽ thông qua Đường dây nóng khẩn cấp biên giới ASEAN, để ngăn chặn những tính toán sai lầm và các hoạt động tự phát. Khi quân đội đối đầu mà không có sự phối hợp, các sự cố nhỏ có thể leo thang thành một cuộc đổ máu lớn.
Thứ hai, một lệnh ngừng bắn được giám sát bởi các quan sát viên trung lập là rất quan trọng. Đây là ý định ban đầu đằng sau thỏa thuận năm 2011 cho phép các quan sát viên Indonesia tuần tra khu vực Preah Vihear. Giờ đây, một khuôn khổ tương tự cần được mở rộng đến Ta Muen Thom. Ban thư ký ASEAN, với sự hỗ trợ từ Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), có thể tái triển khai một đội giám sát biên giới gồm các thường dân không vũ trang và các quan chức quân sự đã nghỉ hưu từ các quốc gia ASEAN trung lập như Malaysia và Indonesia. Sự hiện diện của họ sẽ làm giảm khả năng xảy ra các cuộc tấn công bất ngờ và tăng cường tính minh bạch.
Thứ ba, và quan trọng nhất đối với hòa bình lâu dài, một lệnh ngừng bắn vĩnh viễn phải được đưa vào một khuôn khổ pháp lý được quốc tế công nhận. Điều này sẽ đòi hỏi sự công nhận lẫn nhau đối với các phán quyết năm 1962 và 2013 của Tòa án công lý quốc tế (ICJ), vốn đã trao Preah Vihear cho Campuchia và kêu gọi thành lập các khu phi quân sự. Thái Lan thường bác bỏ thẩm quyền lớn hơn của ICJ đối với việc phân định biên giới, nhưng trên tinh thần đoàn kết ASEAN, hai bên giờ đây phải làm việc thông qua Hội đồng cấp cao về giải quyết tranh chấp của Hiến chương ASEAN hoặc nhất trí về sự phân xử của bên thứ ba bởi một cơ chế hỗn hợp ASEAN-Liên hợp quốc.
Địa chính trị và chính trị địa phương: Mối liên kết nguy hiểm Tại sao hành động quyết đoán như vậy lại cấp bách vào lúc này? Đó là bởi môi trường địa chính trị khu vực đang thay đổi nhanh chóng và không theo hướng có lợi cho ASEAN. Vai trò ngày càng lớn của Trung Quốc trong cả nền kinh tế kỹ thuật số của Campuchia và sự bảo trợ chính trị ở Thái Lan đã tạo ra những vấn đề phức tạp mới. Yêu cầu của Bắc Kinh hồi đầu năm nay về việc Thái Lan trấn áp các mạng lưới lừa đảo hoạt động từ các sòng bạc ở biên giới đã được Bangkok đáp ứng một cách lặng lẽ, nhưng lại gây ra sự giận dữ ở Phnom Penh. Các thông tin liên lạc bị rò rỉ giữa cựu Thủ tướng Campuchia Hun Sen và Thủ tướng Thái Lan Paetongtarn Shinawatra đã cho thấy sự mất lòng tin ngày càng tăng.
Đối với Hun Sen, người có mạng lưới gia đình gắn bó sâu sắc với nền kinh tế kỹ thuật số bắt nguồn từ biên giới Campuchia, việc Thái Lan thực thi pháp luật có nguy cơ làm suy yếu lợi ích gia tộc của ông. Đối với Paetongtarn, người có chức vụ thủ tướng phụ thuộc vào việc giành được sự ủng hộ của cả giới quân sự và dân thường, việc tỏ ra yếu thế trước sự khiêu khích của Campuchia là điều không được phép về mặt chính trị. Cả hai đều là tù nhân của chính luận điệu dân tộc chủ nghĩa của họ. Trong bối cảnh đó, một hành động khiêu khích quân sự – dù không cố ý – có thể mang lại vốn chính trị trong nước. Tuy nhiên, đó sẽ là một thảm họa đối với sự ổn định của khu vực.
Trách nhiệm can thiệp của ASEAN ASEAN thường bị chỉ trích là chậm chạp, bị động hoặc quá thận trọng. Thế nhưng, khối này không phải là không có công cụ. Điều 23 của Hiến chương ASEAN cho phép triệu tập một hội đồng cấp cao để hòa giải các tranh chấp. Chủ tịch ASEAN – hiện là Malaysia – có thể ngay lập tức yêu cầu một cuộc tham vấn khẩn cấp với cả hai bên, có lẽ được tổ chức tại Jakarta trung lập. Nếu cần, Malaysia và Việt Nam cần được bổ nhiệm làm đặc phái viên hòa giải, vì họ có chung đường biên giới và lợi ích trong một Đông Nam Á lục địa ổn định.
ASEAN cũng phải ủng hộ việc thành lập một ủy ban phi quân sự hóa biên giới chung, được hỗ trợ bởi Cơ quan Liên hợp quốc về các vấn đề chính trị và xây dựng hòa bình (UNDPPA), để tạo điều kiện thuận lợi cho công tác hậu cần, lập bản đồ và rút quân, bắt đầu từ Ta Muen Thom. Điều này có thể trở thành một mô hình để giải quyết các khu vực tranh chấp khác, chẳng hạn như dọc biên giới Lào-Campuchia và Myanmar-Thái Lan.
Phi quân sự hóa không phải là nhân nhượng Những người chỉ trích sẽ cho rằng việc rút quân khỏi Ta Muen Thom hay cho phép bên thứ ba giám sát tương đương với việc từ bỏ chủ quyền. Tuy nhiên, đây là sự lựa chọn nhị phân sai lầm. Phi quân sự hóa, khi đi đôi với sự công nhận quốc tế và các quỹ phát triển biên giới, sẽ củng cố chủ quyền bằng cách loại bỏ động cơ cho chiến tranh ủy nhiệm và buôn bán bất hợp pháp. Nó cũng giải phóng chính phủ hai nước khỏi sự thao túng của các chỉ huy quân sự, các mạng lưới maphia kỹ thuật số hoặc giới tinh hoa quân sự dựa trên sự bảo trợ. Với hòa bình, biên giới có thể trở thành một khu vực của sự kết nối, chứ không phải xung đột – hỗ trợ thương mại, du lịch và quản lý di sản chung.
Hãy để sự im lặng bắt đầu từ nơi ồn ào nhất Nếu ASEAN muốn chứng tỏ vai trò của mình trong bối cảnh địa chính trị ngày càng bất ổn, thì việc phi quân sự hóa biên giới Thái Lan-Campuchia, bắt đầu từ Ta Muen Thom, phải là ưu tiên hàng đầu. Nơi đây không chỉ là di tích của niềm tự hào văn minh, mà còn là thùng thuốc súng của sự bất an thời hiện đại. Việc biến nó thành khu phi quân sự sẽ gửi đi một tín hiệu mạnh mẽ rằng Đông Nam Á sẽ không bị quá khứ kìm hãm, cũng không bị các mạng lưới tội phạm và những cơn nóng giận của phe dân tộc chủ nghĩa hiện tại chi phối. Hòa bình không được tạo ra từ những tuyên bố hùng hồn, mà từ những khu vực yên tĩnh. Hãy để sự im lặng bắt đầu từ nơi tiếng súng từng vang rền dữ dội nhất./.