Trump đang đẩy Đông Nam Á vào "vòng tay" Trung Quốc
Trang mạng moderndiplomacy.eu (Ngày 27/7)
Đại chiến lược “Xoay trục sang châu Á” của Mỹ đã bị đình trệ ngay từ khi được chính quyền cựu Tổng thống Barack Obama khởi xướng vào năm 2011. Sáu tháng đầu tiên của nhiệm kỳ Trump 2.0, chính quyền Tổng thống đương nhiệm Donald Trump dường như đang cố tình làm xa lánh các nước Đông Nam Á, cả giới tinh hoa và người dân của họ. Chính sách đối ngoại “cây gậy” mà không có “củ cà rốt” một chiều của Mỹ đang khiến giới tinh hoa Đông Nam Á suy giảm niềm tin và buộc họ phải lựa chọn Trung Quốc.
Trump, “Ngày Giải phóng” và chiến lược xoay trục sang châu Á của Mỹ Ngày 2/4, Tổng thống Trump đã gây bất ngờ khi công bố hàng loạt mức thuế “có đi có lại” nhằm vào các đối tác thương mại, mà theo ông, đã lợi dụng chính sách thương mại tự do và dễ dãi của Mỹ. Đây là một phần trong “chiến lược” lớn hơn của Trump nhằm tái cân bằng dòng chảy thương mại toàn cầu, có thể đưa sản xuất về lại Mỹ và buộc các nước lựa chọn giữa Mỹ và Trung Quốc trong quan hệ thương mại.
Trong 90 ngày tạm hoãn áp dụng thuế quan (từ ngày 2/4 đến ngày 8/7), người ta đã phát hiện một điều khoản không thể thương lượng từ phía Mỹ là không cho phép chuyển hướng thương mại sang nước thứ ba.
Đây là cách nói khéo léo để chỉ hoạt động tái xuất khẩu hàng hóa Trung Quốc sang thị trường Mỹ. Điều này bắt nguồn từ thực tế giữa các nhà sản xuất Trung Quốc và các nước Đông Nam Á khi Trump áp thuế lên Trung Quốc trong nhiệm kỳ đầu. Khi thuế quan được áp dụng với các nhà sản xuất Trung Quốc vào năm 2018, họ đơn giản chỉ dịch chuyển hoạt động sang các nước khác như Thái Lan và Malaysia. Các nước thành viên Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) này rất sẵn lòng tận dụng sự chuyển hướng thương mại bằng cách đưa ra nhiều ưu đãi đầu tư.
Trong 6 tháng đầu tại nhiệm, Trump rõ ràng đã phát đi tín hiệu rằng Mỹ đang xoay trục sang châu Á, ít nhất là về kinh tế. Nỗ lực xoay trục về mặt an ninh vẫn còn khiêm tốn thông qua việc bố trí tên lửa Typhoon ở miền Bắc Philippines, song song với đó là mở cửa trở lại các căn cứ hải quân và tăng cường bán vũ khí cho Đài Loan. Liệu Mỹ có thể thực sự xoay trục sang châu Á khi vẫn đang mắc kẹt trong các cuộc chiến ở Ukraine và Trung Đông hay không? Tuy nhiên, rõ ràng là Mỹ đã thi hành chiến thuật gây áp lực để buộc các nước ASEAN chọn phe trong cuộc cạnh tranh siêu cường với Trung Quốc.
Các nước ASEAN “đi trên dây”: Cố gắng cân bằng giữa an ninh và thịnh vượng ASEAN - bao gồm 10 nước thành viên Đông Nam Á - đã và sẽ tiếp tục trở thành trung tâm của cuộc canh tranh giữa các cường quốc. Tuy ASEAN được xem như một khối thống nhất, nhưng điều này chỉ đúng trên danh nghĩa. ASEAN tập hợp 10 quốc gia thành viên hoạt động kinh tế như một khu vực thương mại tự do nội khối lỏng lẻo, với 6 hiệp định thương mại tự do có mức độ sâu rộng khác nhau. ASEAN không phải Liên minh châu Âu (EU).
Các doanh nghiệp tại ASEAN đóng vai trò quan trọng trong chuỗi sản xuất toàn cầu, từ các lĩnh vực cơ bản (may mặc và giày dép) đến sản xuất công nghiệp tầm trung (điện tử và máy móc) và cấp cao (chất bán dẫn và tinh luyện niken cho xe điện).
Phần lớn kinh tế các nước ASEAN phụ thuộc vào xuất khẩu, dòng vốn và thị trường nước ngoài.
Trong 25 năm qua, khu vực này đã chứng kiến một sự thay đổi địa chấn trong quan hệ thương mại khi Trung Quốc thay thế Mỹ trở thành đối tác thương mại chủ lực. Tuy Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất nếu tính đến tổng khối lượng, nhưng Mỹ vẫn là thị trường giá trị nhất khi nhiều quốc gia có thặng dư thương mại với Mỹ, điển hình là Thái Lan, Indonesia và Malaysia.
Mặt khác, trong khi Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của ASEAN, quan hệ thương mại này lại tương tự như phần còn lại của thế giới: Trung Quốc luôn trong tình trạng thặng dư. Hiện Trung Quốc có thặng dư thương mại với Mỹ lên tới khoảng 280 tỷ USD. Đây chính là bối cảnh để Trump áp thuế, qua đó tái định hướng dòng chảy thương mại và tài chính về Mỹ thay vì Trung Quốc. Tuy nhiên, nhiều sản phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc có giá trị gia tăng và được xuất khẩu sang Mỹ như một phần của chuỗi cung ứng doanh nghiệp toàn cầu. Điều này đặt các nước Đông Nam Á vào thế “tiến thoái lưỡng nan”.
Cảm nhận của người dân Đông Nam Á về các cường quốc Khảo sát đáng tin cậy nhất về quan điểm khu vực là báo cáo thường niên “Tình hình Đông Nam Á”. Trong các năm 2024 và 2025, thách thức hàng đầu trong nhận thức của người dân là vấn đề biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, các mối lo ngại đứng thứ 2, 3 và 4 đều liên quan đến cạnh tranh giữa các cường quốc: lần lượt là thất nghiệp và suy thoái kinh tế; căng thẳng thương mại; và các điểm nóng quân sự như Biển Hoa Nam (Biển Đông). Có 2 mối lo ngại chính. Một là, ASEAN không thể phản ứng đủ nhanh và bị lu mờ trong trật tự thế giới mới. Hai là, ASEAN trở thành chiến trường cho các cuộc đối đầu ủy nhiệm giữa các siêu cường. Tóm lại, người dân không muốn chọn phe mà muốn tiếp tục hợp tác như hiện nay.
Trung Quốc được xem là cường quốc kinh tế có ảnh hưởng nhất với 56% số người được khảo sát đồng tình, trong khi Mỹ đứng thứ hai với 15%.
Tuy nhiên, 62% số người được hỏi cảm thấy lo ngại về ảnh hưởng của Trung Quốc, trong khi chỉ 42% lo lắng về Mỹ. Quan điểm tích cực về Trung Quốc là 38%, trong khi Mỹ là 57%. Về ảnh hưởng chính trị và chiến lược, Trung Quốc cũng dẫn đầu với 38%, theo sau là Mỹ với 32%. Tuy nhiên, 69% số người được khảo sát lo ngại về ảnh hưởng của Trung Quốc và chỉ 31% có quan điểm tích cực; trong khi với Mỹ, 49% có cảm nhận tiêu cực và 51% có cảm nhận tích cực - con số gần như ngang bằng.
Đến năm 2025, Trung Quốc được xem là bên bảo vệ thương mại tự do với 21% số người được khảo sát ủng hộ nhận định này, theo sau là Mỹ với 19% - đảo ngược so với năm 2024. Quan điểm công chúng khá rõ ràng: 25% muốn ASEAN không đứng về phía bên nào, và 53% muốn tăng cường khả năng tự cường của chính ASEAN để đối phó với các cường quốc. Tuy nhiên, nếu buộc phải lựa chọn, đa số (52%) sẽ chọn Mỹ, cao hơn so với 48% chọn Trung Quốc - đảo chiều so với kết quả khảo sát năm 2024.
Mỹ-Trung: Hành động chính sách ngay lập tức với các quốc gia ASEAN Tất cả các quốc gia ASEAN đều là các nước nhỏ và trung bình, không có đủ năng lực để đối đầu trực diện với bất kỳ cường quốc nào. Cả công chúng và chính phủ đều không muốn phải chọn phe trong cuộc “Chiến tranh Lạnh mới” của Mỹ. Tuy nhiên, trước đòn thuế quan của Trump, Mỹ đang ép buộc các quốc gia trên phải lựa chọn, và phải chọn một cách nhanh chóng. Một trong những đề xuất Mỹ gửi cho phái đoàn Thái Lan bao gồm điều khoản yêu cầu nước này buộc phải áp thuế đối với bên thứ ba phù hợp với biểu thuế của Mỹ (tức là thuế mà Mỹ sẽ áp lên Trung Quốc trong tương lai). Có thể suy đoán rằng điều khoản này cũng có mặt trong các cuộc đàm phán khác. Các mối quan hệ thương mại và an ninh phức tạp trong khu vực đang biến ASEAN là thành điểm nóng trong cạnh tranh giữa các cường quốc.
Kể từ nhiệm kỳ “Trump 1.0”, Trung Quốc đã chuyển dịch thương mại sang ASEAN, biến khu vực này thành đối tác thương mại chính với Trung Quốc. Hội nghị Bộ trưởng ASEAN gần đây đã công bố một hiệp định thương mại tự do ASEAN-Trung Quốc được nâng cấp nhằm củng cố thêm mối quan hệ kinh tế này. Xét đến sự suy yếu trong quyền lực của Mỹ và sự trỗi dậy, tầm quan trọng và sự gần gũi của Trung Quốc, nếu Mỹ buộc các nước ASEAN phải lựa chọn giữa an ninh và thịnh vượng, rất có thể họ sẽ lựa chọn thịnh vượng. Việc chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương không mang lại kết quả khiến giới tinh hoa trong khu vực tự hỏi liệu Mỹ còn kế hoạch lớn nào nữa hay không. Bộ trưởng Quốc phòng Singapore đã diễn đạt một cách chính xác nhất khi mô tả Mỹ hành xử như một “chủ nhà chỉ muốn thu tiền thuê nhà”.
Kết luận Mỹ hiện thiếu vắng các ý tưởng lớn và đang đánh thuế ngay cả những “đồng minh thân cận và lâu đời nhất” để bù đắp cho tình trạng thâm hụt ngân sách triền miên của quốc gia này, trong khi tiếp tục cố gắng tái định hướng một phần hoạt động sản xuất và chuỗi cung ứng toàn cầu. Mối quan hệ giữa Mỹ với khu vực Đông Nam Á phần lớn chỉ xoay quanh yếu tố an ninh, thiếu chiều sâu kinh tế. Kế hoạch kinh tế lớn gần đây nhất là Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) do chính quyền Obama khởi xướng từ năm 2015.
Mỹ ngày càng sử dụng các biện pháp cứng rắn, thô bạo, đôi khi vụng về và mang tính sỉ nhục, được thể hiện qua các bức thư áp thuế, mở đầu bằng những câu như: “Tôi lấy làm vinh dự được… áp thuế bạn. Nếu bạn chọn đánh thuế chúng tôi, chúng tôi sẽ cộng thêm mức thuế này vào mức hiện tại”.
Chính trị cường quốc đang quay trở lại một cách mạnh mẽ, và Mỹ không còn hành xử như đang tương tác với bạn bè và đồng minh, mà như với các chư hầu và kẻ cầu xin. Giọng điệu, lời đe dọa và sự xúc phạm tới danh dự và chủ quyền quốc gia không được đón nhận tốt trong khu vực. Nếu Trung Quốc hành xử khéo léo và mở cửa thị trường của mình như cách họ đã làm với các quốc gia châu Phi, các quốc gia ASEAN - trừ Philippines - rất có thể sẽ nghiêng hẳn về phía Trung Quốc, và với tốc độ nhanh chóng.
Một lần nữa, cần nhấn mạnh rằng diễn biến này phần lớn đi ngược lại ý chí của giới tinh hoa và công chúng Đông Nam Á, bởi Mỹ vẫn có một nhóm rất lớn những người có thiện cảm với nước này trong khu vực. Tuy nhiên, các chiến thuật áp đặt thiếu khéo léo đang khiến chính những người này dần mất cảm tình với Mỹ./.