Vén màn vở kịch “ngoại giao thương mại” của Mỹ với
châu Phi TTXVN (Bắc Kinh 23/7)
Theo bài viết của Tống Vi, Giáo sư Viện Quan hệ Quốc tế, Đại học Ngoại ngữ Bắc Kinh trên trang Thời báo Hoàn cầu ngày 23/7, sau khi tuyên bố đóng cửa Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID), Tổng thống Mỹ Donald Trump gần đây đã tổ chức một bữa trưa làm việc tại Nhà Trắng. Các nhà lãnh đạo của 5 quốc gia châu Phi, bao gồm Gabon, Guinea-Bissau, Liberia, Mauritania và Senegal, đã được mời tham dự. Cuộc họp không chính thức này được truyền thông quốc tế mô tả là một “Hội nghị Thượng đỉnh Mỹ-châu Phi” thu nhỏ. Đúng như dự đoán, Trump đã nói rõ trong bài phát biểu khai mạc rằng chính sách của Mỹ đối với châu Phi đang “chuyển từ viện trợ sang thương mại”. Điều này không chỉ phản ánh định hướng chính sách “giao dịch” của chính phủ Mỹ hiện tại, mà còn tiếp tục tư duy truyền thống lâu đời của Mỹ, coi châu Phi là “đáy” của ngoại giao.
Dư luận nhìn chung cho rằng lôgíc cốt lõi của cuộc họp này là “ứng phó với sự gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc và Nga tại châu Phi”.
Điều đáng chú ý là các nền kinh tế lớn của châu Phi như Nam Phi, Nigeria, Ai Cập và Ethiopia đã không được mời tham dự cuộc họp. Các quốc gia này hoặc là thành viên của BRICS hoặc đang tích cực tìm cách gia nhập các cơ chế liên quan với tư cách là đối tác chủ chốt. Rõ ràng, các quốc gia khách mời của ông Trump đang ở vị thế tương đối thấp, dễ bị tổn thương và dễ trở thành mục tiêu lôi kéo chiến lược của Mỹ. Trên thực tế, các chính phủ Mỹ kế tiếp nhau đều cho rằng châu Phi nằm ở “vùng trũng trong chiến lược toàn cầu của Mỹ” và cốt lõi của chiến lược châu Phi của Mỹ là ứng phó với sự gia tăng ảnh hưởng bên ngoài châu Phi. Trong Chiến tranh Lạnh, mục tiêu là chống lại sự “xâm nhập” của Liên Xô và Cuba.
Trong những năm gần đây, khi Trung Quốc trở thành đối tác thương mại song phương lớn nhất của châu Phi và Nga trở thành nhà cung cấp thiết bị quân sự chính tại lục địa Đen, chiến lược châu Phi của Mỹ đã bắt đầu hướng đến Trung Quốc và Nga.
Tuy nhiên, cách tiếp cận coi châu Phi như một “sân chơi chiến lược” này dường như không mấy hấp dẫn đối với các quốc gia châu Phi.
Chiến lược “ngoại giao thương mại” mới của Mỹ không đề cập việc mở rộng khả năng tiếp cận thị trường Mỹ cho các quốc gia châu Phi cũng không đề xuất các kế hoạch tài chính mới, và cũng không đề cập các biện pháp cụ thể để giúp châu Phi gia tăng giá trị gia tăng của chuỗi công nghiệp. Đối với các nước châu Phi có nhu cầu phát triển cấp thiết, cam kết chiến lược của Mỹ giống như một tấm séc trắng. Nhà bình luận chính trị người Nam Phi Malala nhấn mạnh: “Nếu Mỹ cướp bóc như những kẻ thực dân trong quá khứ, chất đầy của cải lên máy bay rồi rời đi, họ sẽ không còn là bạn của châu Phi nữa”.
Trong lĩnh vực hợp tác kinh tế, Mỹ vẫn nhấn mạnh ưu tiên riêng và việc xây dựng cái gọi là quan hệ kinh tế và thương mại bình đẳng.
Đạo luật Cơ hội và Tăng trưởng châu Phi (AGOA) được Mỹ thông qua năm 2000 cho phép các quốc gia châu Phi đủ điều kiện được miễn thuế khi gia nhập thị trường Mỹ, nhưng đồng thời yêu cầu các nước này phải tuân thủ các chính sách cải cách chính trị và kinh tế đang thay đổi. Mặc dù Đạo luật này yêu cầu châu Phi phải cải cách theo lôgíc của Mỹ, nó lại thúc đẩy xuất khẩu của châu Phi sang Mỹ và hỗ trợ việc xây dựng hệ thống công nghiệp của châu Phi dưới hình thức viện trợ thương mại. Tuy nhiên, đòn thuế quan mà Trump áp đặt với thế giới hồi tháng 4 năm nay chắc chắn chấm dứt Đạo luật này, phản ánh thái độ của Mỹ trong việc yêu cầu châu Phi phải cung cấp lợi ích bình đẳng. Năm quốc gia châu Phi được mời tham dự “Hội nghị Thượng đỉnh Mỹ-châu Phi thu nhỏ” lần này đều là các nước ven biển Tây Phi và có nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú. Ngoài vàng và kim cương, các nước này còn có lithi, mangan, coban, đất hiếm..., những nguyên liệu thiết yếu cho sản xuất pin lithium-ion và linh kiện điện tử. Hoạt động làm trung gian gần đây của chính quyền Trump trong việc ký kết hiệp định hòa bình giữa Cộng hòa Dân chủ Congo và Rwanda cũng được dư luận quốc tế mô tả là một “canh bạc khoáng sản” đằng sau “hòa bình và bình đẳng”.
Trong lĩnh vực viện trợ phát triển, Mỹ đã điều chỉnh rõ ràng chính sách viện trợ của mình, và “củ cà rốt và cây gậy” đã trở thành xu hướng hiện nay. Sau khi Trump nhậm chức, ông đã có ý định cắt giảm đáng kể viện trợ cho châu Phi, và mới đây ông đã tuyên bố đóng cửa USAID. Mong muốn ban đầu của Mỹ là sửa chữa hình ảnh xấu do ủng hộ Anh-Pháp tiếp tục thực dân hóa trong quá trình giành độc lập ở châu Phi thông qua viện trợ hào phóng giờ đây đã thay đổi. Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đã công khai chỉ trích rằng “những quốc gia được hưởng lợi nhiều nhất từ sự hào phóng của chúng ta thường không có hành động đền đáp” và viện trợ và đầu tư trong tương lai “phải thúc đẩy chính sách đối ngoại ưu tiên của Mỹ”. Có thể dự đoán Mỹ sẽ không ngừng viện trợ cho châu Phi trong tương lai, nhưng có thể sẽ tiếp tục “công cụ hóa” hoặc thậm chí “vũ khí hóa” viện trợ, và rõ ràng coi việc giữ vững quan hệ với Mỹ là điều kiện tiên quyết nếu các quốc gia châu Phi muốn nhận được viện trợ. Đặc biệt, với xu hướng “Pháp rút lui, Nga tiến lên” ở Tây Phi, Mỹ đang có xu hướng sử dụng viện trợ để củng cố các đồng minh và quan hệ đối tác chiến lược tại châu Phi. Các nước châu Phi được mời cũng đã đưa ra một số tuyên bố. Tổng thống Gabon đặc biệt nhấn mạnh tại cuộc họp các biện pháp của nước này trong cuộc chiến chống cướp biển ở Vịnh Guinea để chứng minh giá trị của hợp tác chiến lược. Ngoài ra, chính phủ Mỹ cũng sẽ tăng cường tính cạnh tranh trong viện trợ cho châu Phi, đặc biệt là trong các lĩnh vực cạnh tranh khốc liệt về tài nguyên khoáng sản và kinh tế số. Các khoản viện trợ trong tương lai sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các công ty Mỹ thâm nhập thị trường châu Phi.
“Viện trợ” hướng đến đối đầu và cạnh tranh chắc chắn sẽ không có lợi cho tất cả. Tại cuộc họp này, Trump tuyên bố rằng 5 nhà lãnh đạo châu Phi đại diện cho toàn bộ lục địa châu Phi. Chiến lược châu Phi “có chọn lọc” cao độ này đã gây ra sự bất mãn mạnh mẽ trong Liên minh châu Phi (AU). Nhiều quốc gia châu Phi lo ngại chính sách này có thể dẫn đến chia rẽ nội bộ lục địa châu Phi. Chiến lược “giao dịch” đối với châu Phi hiện đang được Mỹ thúc đẩy, bề ngoài theo đuổi cái gọi là “thương mại công bằng”, nhưng thực chất lại hạ thấp trách nhiệm của các nước phát triển đối với các khu vực kém phát triển. Mỹ yêu cầu các quốc gia châu Phi trao đổi khoáng sản và thị trường để lấy đầu tư, nhấn mạnh “sự tự lực của châu Phi” nhưng thực chất lại phản ánh niềm tin hạn chế vào triển vọng phát triển độc lập của châu Phi. Về lâu dài, tư duy chiến lược của Mỹ vẫn sẽ coi châu Phi là đấu trường cho các cường quốc toàn cầu, và bất kỳ hành động nào cũng sẽ nhằm mục đích tăng cường lợi thế chiến lược của chính Mỹ./.