4 kịch bản chiến tranh và hòa bình đối với Iran
Trang mạng responsiblestatecraft.org (Ngày 21/8)
Cuộc chiến 12 ngày giữa Israel và Iran trong năm nay đã phá vỡ những giả định lâu nay, đẩy quan hệ Mỹ-Iran sang một cục diện hoàn toàn mới.
Cuộc xung đột Israel-Iran, vốn là một sự leo thang kịch tính của những căng thẳng tích tụ hàng thập kỷ, đã đẩy Trung Đông đến bờ vực bất ổn sâu rộng hơn. Khi khói bụi xung đột lắng xuống cũng là lúc Mỹ phải đối mặt với một bước ngoặt quan trọng trong cách tiếp cận đối với Iran - một bước ngoặt có thể định hình lại khu vực trong nhiều thập kỷ.
Có 4 kịch bản khả thi đối với vấn đề Iran, mỗi kịch bản đều có những tác động sâu sắc đến an ninh toàn cầu, ổn định khu vực và chính sách đối ngoại của Mỹ.
Leo thang không hồi kết Kịch bản đầu tiên là sự leo thang không ngừng nghỉ của cả hai bên. Nói cách khác, đó là một chu kỳ bất ổn của các cuộc tấn công, phá hoại và trừng phạt vốn đã định hình quan hệ Mỹ-Iran từ lâu và đạt đến đỉnh điểm mới trong cuộc chiến gần đây. Trong viễn cảnh này, Iran sẽ tái thiết năng lực hạt nhân và quân sự, từ chối ngừng làm giàu urani nhưng tránh sở hữu vũ khí hạt nhân.
Washington và Jerusalem coi đây là điều không thể chấp nhận được, và sẽ đáp trả bằng các lệnh trừng phạt mới, các chiến dịch tấn công bí mật, hay thậm chí là một cuộc tập kích quy mô lớn. Con đường này cho phép các nhà lãnh đạo ở cả 3 nước tránh thỏa hiệp và thể hiện sự cứng rắn. Tuy nhiên, nó cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Những tính toán sai lầm – vốn đã rõ ràng trong cuộc xung đột gần đây - có thể châm ngòi cho một cuộc chiến tranh khu vực toàn diện, lôi kéo các bên từ Liban đến Vùng Vịnh. Sự leo thang tạo ra ảo tưởng về sự kiểm soát nhưng đồng thời lại dẫn đến những thảm họa.
Một thỏa thuận khi có bên nhượng bộ Một khả năng khác là các bên quay lại đàm phán nghiêm túc, nhưng điều này đòi hỏi ít nhất một bên phải nhượng bộ về vấn đề cốt lõi: làm giàu urani. Theo thỏa thuận hạt nhân năm 2015, Iran được phép thực hiện chương trình làm giàu urani mang tính tượng trưng với nhiều ràng buộc nghiêm ngặt và chế độ thanh tra cơ sở hạt nhân chặt chẽ nhất từng được thực hiện tại một quốc gia phi hạt nhân. Thỏa thuận này đã được cả Cơ quan Năng lượng Nguyên tử quốc tế (IAEA) và tình báo Mỹ xác nhận nhiều lần.
Đầu năm nay, Đặc phái viên của Tổng thống Mỹ Donald Trump, Steve Witkoff, có vẻ cởi mở với một khuôn khổ tương tự. Tuy nhiên, dưới áp lực từ Israel - và việc Trump muốn vượt mặt chính quyền Obama trước đây - chính quyền đương nhiệm Mỹ đã quay trở lại với yêu cầu tối đa về việc làm giàu urani mức 0, một lằn ranh đỏ mà Iran đã từ chối vượt qua trong suốt hơn hai thập kỷ bế tắc hạt nhân. Dù vậy, cánh cửa ngoại giao vẫn chưa hoàn toàn đóng hẳn. Một đề xuất sáng tạo đang được thảo luận liên quan việc thành lập một “liên minh” làm giàu urani khu vực bao gồm Iran và các đối tác của Mỹ ở Vùng Vịnh để cùng quản lý và giám sát việc làm giàu. Vòng đàm phán thứ sáu đã được lên lịch, nhưng cuộc tấn công của Israel vào Iran đã làm trệch tiến trình này, phá hỏng điều được cho là có thể là một bước đột phá.
Tuy nhiên, các rào cản về mặt cấu trúc vẫn tồn tại. Chính sách của Mỹ vẫn được định hình bởi những người theo chủ nghĩa diều hâu ủng hộ Israel và những người theo chủ nghĩa thay đổi chế độ, những người coi ngoại giao là con đường vòng chứ không phải là giải pháp. Thật vậy, ngay cả khi Iran ngừng làm giàu urani, Netanyahu có thể sẽ chuyển mục tiêu sang tên lửa hoặc các tranh chấp khu vực để duy trì sự thù địch.
Đối với giới lãnh đạo Israel hiện tại, căng thẳng dai dẳng Mỹ-Iran đã phục vụ một mục đích chiến lược rộng lớn hơn kể từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc: Biện minh cho sự hiện diện quân sự của Washington trong khu vực, đảm bảo sự ủng hộ vô điều kiện của Mỹ, gạt vấn đề Palestine sang một bên, và thúc đẩy chương trình nghị sự “Đại Israel” dựa trên nền tảng là việc chinh phục Dải Gaza, khu Bờ Tây và các quốc gia láng giềng khác. Trong thế cờ này, Iran vẫn là con tốt thí không thể thiếu.
Liệu vị thế đó của Iran có thể thay đổi? Các nhà phân tích Ali Vaez và Danny Citrinowicz đã đề xuất một hiệp ước không xâm lược táo bạo giữa Iran và Israel, nhằm giải quyết nhận thức về mối đe dọa lẫn nhau. Về lý thuyết, Trump - người khao khát một “thỏa thuận lịch sử” - có thể coi đó là một cơ hội.
Tuy nhiên, dưới thời Khamenei, người không tin tưởng Washington và coi Israel là kẻ thù không đội trời chung, cùng với Netanyahu, người lợi dụng bóng ma Iran để thúc đẩy tham vọng chính trị và tư tưởng của mình, điều đó vẫn khó có thể xảy ra, trừ khi có những thay đổi chính trị chấn động.
Một cuộc chạy đua hạt nhân của Iran Con đường thứ ba là Iran, bị dồn vào đường cùng bởi áp lực liên tục, chạy đua phát triển vũ khí hạt nhân như một biện pháp răn đe cuối cùng. Đối với một quốc gia đang phải đối mặt với các mối đe dọa hiện hữu từ Israel và Mỹ, sức hút của vũ khí hạt nhân là rõ ràng, nhưng rủi ro cũng rất lớn.
Ngay cả khi Iran thành công trong việc xây dựng kho vũ khí hạt nhân, họ sẽ phải đối mặt với sự cô lập gia tăng, một cuộc chạy đua vũ trang tiềm tàng trong khu vực và các cuộc chiến tranh trong âm thầm, bí mật.
Kinh nghiệm của Nga là một lời cảnh báo: Vũ khí hạt nhân không bảo vệ họ khỏi căng thẳng kinh tế hoặc các cuộc xung đột tiêu hao. Đối với Iran, một quả bom sẽ không giải quyết được những khó khăn kinh tế, giúp nước này dỡ bỏ lệnh trừng phạt hay ngăn chặn các hoạt động phá hoại. Mặc dù sự cám dỗ vượt qua ngưỡng hạt nhân có thể gia tăng, đó vẫn là một động thái rủi ro và có khả năng tự chuốc lấy thất bại.
Kiên nhẫn chiến lược và xoay trục về phía Đông Kịch bản thứ tư là sự kiên nhẫn chiến lược. Iran duy trì nguyên trạng, tham gia vào các hoạt động ngoại giao chiến thuật mà không mong đợi đột phá. Tehran sẽ tái thiết hệ thống phòng không và tên lửa, củng cố quan hệ quân sự và kinh tế với Trung Quốc và Nga, và về cơ bản từ bỏ hy vọng xích lại gần hơn với Mỹ và châu Âu. Con đường này phản ánh tính toán dài hạn của Lãnh tụ tối cao Khamenei: Tồn tại, củng cố và chờ đợi cán cân quyền lực toàn cầu thay đổi khi sự chú ý của Mỹ chuyển hướng sang nơi khác.
Trái ngược với sự biến động của Kịch bản 1, đây là một chiến lược bền bỉ. Iran tránh những động thái mạnh mẽ và thay vào đó thiên về một chiến lược dài hạn - vượt qua các lệnh trừng phạt, chịu đựng các cuộc tấn công, và dựa vào thời gian và sự kiên trì để vượt qua áp lực của Mỹ. Sức hấp dẫn của lựa chọn này đang ngày càng tăng, đặc biệt là khi công nghệ quân sự Trung Quốc đã thể hiện hiệu suất ấn tượng trong cuộc chiến gần đây giữa Pakistan và Ấn Độ. Đối với Tehran, quốc gia đang rất cần năng lực phòng thủ tiên tiến hơn, việc Bắc Kinh nổi lên như một nhà cung cấp đáng tin cậy các hệ thống tiên tiến khiến việc xoay trục sang phía Đông càng trở nên hấp dẫn hơn.
Tuy nhiên, sự chuyển hướng này không phải không có nhược điểm.
Nó làm trầm trọng thêm sự cô lập của Iran khỏi thị trường Mỹ và châu Âu, đồng thời làm gia tăng nguy cơ phụ thuộc quá mức vào Trung Quốc và Nga. Tuy nhiên, nó vẫn phù hợp với tinh thần bền bỉ và tự lực cánh sinh của nước Cộng hòa Hồi giáo này, qua đó cho phép Iran tồn tại, củng cố và đặt cược rằng một thế giới đa cực cuối cùng sẽ làm suy yếu sự kiểm soát của Mỹ đối với Trung Đông.
Câu hỏi thực sự Câu hỏi mà các nhà hoạch định chính sách Mỹ và châu Âu phải đối mặt rất đơn giản: Iran đang được trao cho lựa chọn thực sự nào? Nếu chiến lược của Mỹ và phương Tây vẫn là thay đổi chế độ dưới vỏ bọc “áp lực tối đa”, nói một cách thành thật, điều này sẽ dẫn đến đâu? Cộng hòa Hồi giáo sẽ không biến mất chỉ sau một loạt lệnh trừng phạt hay không kích; và cũng sẽ không sụp đổ hoàn toàn để biến thành một nền dân chủ kiểu phương Tây.
Kết cục có khả năng xảy ra nhất lại đen tối hơn nhiều: Bất ổn, chia rẽ, và bóng ma nội chiến ở một quốc gia 90 triệu dân nằm trung tâm Trung Đông. Một Iran tan vỡ sẽ không thể bị hạn chế trong biên giới của mình. Điều đó sẽ gây ra làn sóng chấn động khắp Vùng Vịnh, Iraq, Trung Á và Caucasus - gây bất ổn cho một khu vực vốn đã bất ổn và tạo ra những cuộc khủng hoảng còn tồi tệ hơn cả chính chương trình hạt nhân.
Đó là lý do tại sao thách thức hiện nay không chỉ đơn giản là ngăn chặn tiến trình hạt nhân của Iran, mà là phải hiểu được Washington và Jerusalem đang thực sự chuẩn bị cho cái kết nào - và liệu họ có sẵn sàng đối mặt với hậu quả hay không./.