NGA VÀ UKRAINE VẪN BẤT ĐỒNG
(Tạp chí Foreign Policy, Mỹ )
Bất chấp những nỗ lực của Trump, đàm phán sẽ chỉ diễn ra khi hai bên đều tin rằng lợi ích của họ sẽ được đáp ứng tốt hơn thông qua đối thoại thay vì giao tranh.
Ít nhất, Tổng thống Mỹ Donald Trump không né tránh các cuộc gặp quan trọng. Luôn tự tin vào năng lực thuyết phục người khác làm theo ý mình, Trump đã dành thời gian tiếp xúc với các nhà lãnh đạo ở cả hai phe của cuộc chiến Nga-Ukraine nhằm nỗ lực chấm dứt cuộc chiến tàn khốc nhất ở châu Âu kể từ năm 1945. Tuy nhiên, bất chấp mọi nỗ lực của Trump, triển vọng tìm ra được giải pháp cho cuộc xung đột hiện vẫn xa vời như trước khi ông đẩy mạnh nỗ lực ngoại giao cách đây không lâu.
Thực tế cơ bản mà Trump phải đối mặt là Nga và Ukraine đang theo đuổi các mục tiêu không thể dung hòa. Ukraine muốn an ninh, chủ quyền và độc lập. Trong khi đó, Nga muốn chinh phục Ukraine và kiểm soát vận mệnh quốc gia này. Các nhà lãnh đạo châu Âu, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, Tổng thống Nga Vladimir Putin đều biết điều này. Vậy còn Trump? Không có dấu hiệu nào cho thấy ông biết điều này. Đối với Trump, chiến tranh đồng nghĩa với bạo lực, đổ máu và giết chóc – mà không có lý do cơ bản nào cả. Ông thường so sánh những kẻ hiếu chiến với những đứa trẻ đánh nhau ở sân chơi.
Thế nhưng, chiến tranh tuy thường đẫm máu nhưng không phi lý. Chúng phản ánh xung đột chính trị thực tế và nhận định của một hoặc nhiều bên rằng giao tranh là cách tốt hơn để đạt được mục tiêu, chứ không phải ngoại giao hay đàm phán. Và đó chính là tính toán của Putin kể từ tháng 2/2014, khi ông chiếm Crimea một cách bất hợp pháp và phát động một cuộc chiến tranh đa hình thái chống lại Ukraine ở khu vực Donbass.
Tuy nhiên, cuộc xung đột dẫn Putin đi đến kết luận này đã tồn tại lâu hơn và sâu sắc hơn nhiều. Nó xuất phát từ niềm tin của Putin rằng trật tự hậu Chiến tranh Lạnh gây bất lợi cho Moskva. Và một khi Nga có được quyền lực, ông quyết tâm đảo ngược trật tự đó – bằng vũ lực nếu cần thiết. Ông muốn tái khẳng định tầm ảnh hưởng của Moskva đối với các quốc gia thuộc Liên Xô trước đây. Đó là lý do giải thích vì sao việc chinh phục Ukraine có ý nghĩa quan trọng. Putin sẽ không hài lòng cho đến khi ông đẩy lùi được tầm ảnh hưởng của phương Tây (cụ thể là Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương – NATO) khỏi Trung Âu và Đông Âu.
Không rõ liệu Trump và đặc phái viên hòa bình chính của ông, Steve Witkoff, có thực sự hiểu được quan điểm này hay không. Đối với họ, xung đột liên quan đến lãnh thổ – và viễn cảnh trao đổi lãnh thổ mang lại khả năng chấm dứt chiến tranh. Cách đây không lâu, tại Moskva, Witkoff đã nắm được ý tưởng của Putin là nếu Nga chiếm được toàn bộ Donbass, ông sẽ sẵn lòng trả lại một phần lãnh thổ mà Nga đã chiếm giữ ở phía Bắc Ukraine.
Đối với Witkoff, sự “nhượng bộ” này là một bước đột phá, nhưng sự thực không phải như vậy. Ukraine đã chiến đấu để giữ vững phòng tuyến ở vùng Donetsk thuộc Donbass – khu vực mà Putin muốn Kiev giao nộp – trong hơn 11 năm. Khu vực này rộng lớn và là nơi sinh sống của hàng trăm nghìn người Ukraine. Quan trọng hơn, nó tạo thành vành đai phòng thủ cốt lõi bảo vệ con đường tiến tới Kiev và các khu vực khác. Ukraine không thể và sẽ không từ bỏ bất kỳ vùng lãnh thổ nào, đặc biệt là những vùng đất mà Nga thậm chí còn chưa chiếm được.
Tại Alaska, Trump và Putin dường như đã thảo luận chi tiết về các vấn đề lãnh thổ này. Hai nhà lãnh đạo cũng nêu ra vấn đề an ninh của Ukraine sau khi đạt được một thỏa thuận, cho dù chi tiết về thỏa thuận này vẫn chưa rõ ràng. Tuy nhiên, Putin đã nói rõ rằng sẽ không có điều gì xảy ra cho đến khi “nguyên nhân gốc rễ” được giải quyết. Như Putin đã nói với báo giới tại Alaska: “Chúng tôi tin rằng để giải quyết vấn đề Ukraine một cách bền vững và lâu dài, mọi nguyên nhân gốc rễ của cuộc khủng hoảng, vốn đã được thảo luận nhiều lần, cần phải bị loại bỏ; tất cả các lo ngại chính đáng của Nga phải được xem xét; sự cân bằng hợp lý trong lĩnh vực an ninh ở châu Âu và trên toàn thế giới phải được khôi phục”. Putin không nêu rõ “mọi nguyên nhân gốc rễ”, nhưng ông không cần phải làm vậy. Tháng 6 vừa qua, Nga đã công bố một bản ghi nhớ liệt kê chi tiết tất cả những bước Ukraine cần thực hiện để chấm dứt chiến tranh. Không có bước nào trong số này có vẻ đã được đề cập đến trong cuộc trao đổi giữa Trump và Putin tại Anchorage vừa qua.
Tuy vậy, Zelensky và những nhà lãnh đạo châu Âu khác đã gặp Trump hôm 18/8 đều nắm bắt được thiện chí rõ ràng của ông trong việc đưa ra một số đảm bảo an ninh. Mới đây, Witkoff giải thích rằng Trump đã nhất trí về việc Mỹ sẽ cung cấp cho Ukraine “những đảm bảo an ninh vững chắc” tương đương với “sự bảo vệ theo Điều 5”. (Điều 5 trong Hiến chương thành lập NATO quy định rằng cuộc tấn công nhằm vào một thành viên cũng là cuộc tấn công nhằm vào tất cả các thành viên). Theo lời Witkoff, Putin nhất trí rằng những đảm bảo này sẽ được đưa vào “khuôn khổ pháp lý” của Nga.
Ý tưởng về những đảm bảo an ninh vững chắc đối với Ukraine như một phần của bất kỳ giải pháp bền vững nào đã là trọng tâm của các cuộc thảo luận về một giải pháp hậu chiến kể từ khi chiến tranh bắt đầu. Ukraine một mực yêu cầu những đảm bảo như vậy, và Mỹ cũng như các quốc gia châu Âu đã cam kết đưa ra những đảm bảo đó. Câu hỏi được đặt ra luôn là: Đó là loại đảm bảo an ninh nào? Nhiều quốc gia châu Âu, cũng như Ukraine, đã lập luận rằng tư cách thành viên NATO là sự đảm bảo an ninh tốt nhất, và do đó cũng là biện pháp răn đe tốt nhất đối với Nga. Joe Biden khi còn là tổng thống từng không sẵn lòng cam kết điều đó, còn Trump đã nhiều lần loại trừ khả năng Ukraine gia nhập NATO.
Vậy nên, những gì còn lại là “sự bảo vệ theo Điều 5” và các đảm bảo “kiểu NATO”. Ngày 18/8, Zelensky và các đồng minh châu Âu đã tìm cách làm rõ với Trump về ý nghĩa cụ thể của điều này. Trump vẫn mơ hồ – ban đầu không loại trừ khả năng điều quân Mỹ đến Ukraine nhưng cuối cùng chỉ đồng ý rằng các đảm bảo “sẽ được cung cấp bởi các quốc gia châu Âu trong sự phối hợp với Mỹ”. Điều này nghe có vẻ đầy hứa hẹn, nhưng chi tiết mới là điều quan trọng. Liệu Trump có triển khai lực lượng trên bộ để răn đe Nga hay không? Hay Mỹ sẽ tuyên chiến với Nga nếu nước này tấn công một lần nữa? Đó là ẩn ý của Điều 5. Tuy nhiên, như các nhà lãnh đạo châu Âu đã biết, chính Trump cũng đã nhiều lần đặt câu hỏi về cam kết của ông đối với Điều 5, cho dù Mỹ là thành viên sáng lập liên minh.
Còn ý tưởng được Witkoff quảng bá rằng Putin đã chấp nhận bất cứ điều gì giống như “sự bảo vệ theo Điều 5” đối với Ukraine như một phần của thỏa thuận thì sao? Điều này dường như rất xa vời và có khả năng lại là một sự hiểu lầm nữa về ý định của Putin. Tổng thống Nga sẽ chấp nhận các đảm bảo an ninh, nhưng chỉ khi Moskva vẫn giữ quyền phủ quyết đối với việc thực thi chúng. Về việc “đưa vào khuôn khổ pháp lý” các cam kết không tấn công Ukraine hay các nước châu Âu, những cam kết này không đáng giá bằng tờ giấy chúng được viết lên trên.
Là bên ký kết Hiến chương Liên hợp quốc, Hiệp ước Helsinki và Hiến chương Paris, Nga bị ràng buộc về mặt pháp lý không được thay đổi biên giới bằng vũ lực, nhưng nước này đã nhiều lần làm vậy trong 2 thập kỷ qua. Năm 1994, Nga, cùng với Mỹ và Anh, đã ký biên bản ghi nhớ với Ukraine về việc đảm bảo chủ quyền và sự thiêng liêng của biên giới nước này. Không bên nào – đặc biệt là Ukraine – có thể tin vào lời nói của Putin, cho dù là trong một hiệp ước, đạo luật hay khuôn khổ pháp lý.
Vậy là sau tất cả các cuộc họp, chuyến đi, hy vọng lớn lao, cùng những cuộc thảo luận về các hội nghị thượng đỉnh song phương và ba bên, vẫn chưa có tiến triển gì so với mấy tháng trước trong việc giải quyết cuộc chiến mà Nga quyết tâm tiến hành, còn Ukraine và các nước đồng minh châu Âu quyết tâm ngăn chặn. Điều này làm dấy lên câu hỏi về những gì sẽ xảy ra tiếp theo. Thời điểm đàm phán sẽ đến, nhưng chỉ khi hai bên đều tin rằng lợi ích của họ sẽ được đáp ứng tốt hơn thông qua đối thoại thay vì tiếp tục giao tranh.
Cho đến lúc đó, nỗ lực quan trọng nhất phải là hỗ trợ Ukraine và gia tăng sức ép đối với Nga. Điều đầu tiên bao gồm việc tiếp tục cung cấp vũ khí với quy mô cần thiết để Ukraine đẩy lùi các cuộc tấn công của Nga. Điều thứ hai đòi hỏi phải truy lùng nguồn thu từ dầu khí của Nga, bằng cách tấn công hạm đội tàu chở dầu “ma” khổng lồ của nước này và áp đặt chi phí đối với những bên tiếp tục mua các sản phẩm năng lượng từ Nga.
Về những nỗ lực của Trump nhằm tìm kiếm một giải pháp hòa bình thông qua đàm phán, những nước châu Âu ủng hộ Ukraine nên làm rõ rằng Tổng thống Mỹ có một lựa chọn rõ ràng: Hoặc là ủng hộ họ, hoặc là chống lại họ. Lập trường của họ đã rõ ràng và không thay đổi. Quyết định nằm ở Mỹ – nước này có thể đứng về phía Putin, hoặc đứng về phía họ.
Về lập trường của châu Âu, họ muốn Trump ủng hộ những yếu tố cốt lõi đã được Ukraine và các đối tác châu Âu ủng hộ từ lâu: Một lệnh ngừng bắn hoàn toàn và vô điều kiện phải được thực hiện trước khi diễn ra đàm phán hòa bình. Bất kỳ cuộc đàm phán nào cũng phải diễn ra trực tiếp giữa Ukraine và Nga, với sự hỗ trợ của Mỹ và châu Âu. Không thể có sự công nhận nào đối với những thay đổi về biên giới được tạo ra bằng vũ lực. Không thể có giới hạn nào đối với quân đội Ukraine hay quyền phủ quyết của Nga đối với việc Ukraine trở thành thành viên Liên minh châu Âu (EU) và NATO. Ukraine phải có được những đảm bảo an ninh thực sự, đáng tin cậy với lực lượng chiến đấu trên bộ để thực thi bất kỳ lệnh ngừng bắn hay thỏa thuận cuối cùng nào. Nga phải trao trả tất cả trẻ em bị bắt cóc từ Ukraine, và hai bên phải trao đổi tất cả tù binh chiến tranh. Nga sẽ phải chịu trách nhiệm tài trợ cho công cuộc tái thiết Ukraine.
Sẽ không có hòa bình hay hồi kết cho chiến tranh nếu Nga không chấp nhận những yêu cầu này. Putin nhiều khả năng sẽ bác bỏ chúng. Trump nên biến chúng thành yêu cầu của chính ông. Và cho dù Trump có làm vậy hay không, châu Âu cần phải làm rõ rằng bất kể quyết định của ông là gì, Ukraine và châu Âu sẽ làm mọi cách để đảm bảo hòa bình dựa trên những điều khoản này./.