VẤN ĐỀ NGƯỜI KURD SAU CUỘC XUNG ĐỘT IRAN-ISRAEL
(Viện Nghiên cứu chính trị Paris, Pháp)
Người Kurd, chủ yếu phân bố ở Iran, Iraq, Syria và Thổ Nhĩ Kỳ, có cấu trúc chính trị, hành chính và quân sự rất đa dạng ở các quốc gia này, đồng thời duy trì mối quan hệ phức tạp với nhau cũng như với chính quyền ở các nước sở tại. Liệu sự leo thang căng thẳng gần đây giữa Israel và Iran có khơi dậy giấc mơ chưa bao giờ thành hiện thực về một Nhà nước Kurdistan độc lập, hay viễn cảnh này giờ đã trở nên lỗi thời? Dưới đây là trả lời phỏng vấn của Iris Lambert, chuyên gia về khu vực Trung Đông và người Kurd tại Sciences Po (Viện nghiên cứu chính trị Paris, Pháp).
- Sau các cuộc không kích của Israel và Mỹ vào Iran, một số chuyên gia phân tích cho rằng người Kurd Iran đã dự đoán khả năng sụp đổ tiềm tàng của chế độ Tehran. Đây có phải cũng là phân tích của ông?
+ Người Kurd Iran chiếm khoảng 10% dân số Iran, tương đương khoảng 9 triệu người. Con số này chiếm khoảng 25% người Kurd ở Trung Đông. Iran, cùng với Thổ Nhĩ Kỳ, là quốc gia có cộng đồng người Kurd đông đảo nhất.
Có một sự kiện đặc biệt quan trọng trong lịch sử người Kurd - và trong trí tưởng tượng chung - đó là việc thành lập Cộng hòa Mahabad, một chính thể tồn tại trong thời gian ngắn, vào năm 1946 tại vùng Kurdistan của Iran. Chính thể này do Qazi Muhammad, lúc đó là lãnh đạo của Đảng Dân chủ Kurdistan Iran (KDPI), một đảng vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay, làm chủ tịch. Cộng hòa Mahabad quy tụ người Kurd từ nhiều vùng khác nhau, trong đó có Mustafa Barzani, lãnh đạo người Kurd Iraq, là bộ trưởng quốc phòng. Tuy nhiên, chính thể này đã nhanh chóng bị quân đội Iran lật đổ. Qazi Muhammad bị treo cổ, và Barzani tị nạn tại Liên Xô.
Sự kiện này vẫn còn nhiều ý nghĩa cho đến ngày nay. Cộng hòa Mahabad minh họa cho thực tế rằng về chính trị, người Kurd Iran đã có sự tổ chức từ rất lâu. Hiện tại, người Kurd ở Iran có 4 đảng lớn, gồm KDPI, Komala (Đảng Công nhân Kurdistan Iran), Đảng vì cuộc sống tự do Kurdistan (PJKK), và Đảng tự do Kurdistan (PAK).
KDPI là đảng lớn nhất trong số 4 đảng này. Abdul Rahman Ghassemlou, cựu lãnh đạo và cũng là nhân vật biểu tượng của KDPI, đã phải sống lưu vong vào những năm 1970 và bị ám sát tại Vienna vào năm 1989 bởi các đặc vụ của Cộng hòa Hồi giáo Iran. Ông được chôn cất tại nghĩa trang Père-Lachaise ở Paris, và mộ của ông đã trở thành nơi tưởng nhớ của nhiều người Kurd.
Hiện nay, nhiều thành viên KDPI cũng đang sống lưu vong ở châu Âu, đặc biệt ở Pháp và Hà Lan. Một số khác đang sống trong các trại tị nạn ở Iraq. Tehran, với việc cáo buộc KDPI kích động một cuộc cách mạng từ lãnh thổ Iraq, đã ký một thỏa thuận với Baghdad vào năm 2023 để giải giáp các chiến binh người Kurd này và chuyển các trại nằm ở biên giới Iran đến các địa điểm xa hơn nhằm ngăn chặn mọi hoạt động xuyên biên giới. Thỏa thuận này đã được thực hiện một phần khi các trại tị nạn thực sự đã được chuyển vào nội địa Iraq, nhưng không phải tất cả các chiến binh đều bị giải giáp.
Các căn cứ xuyên biên giới của các đảng người Kurd - chủ yếu là của KDPI và Komala - đã bị Tehran ném bom từ năm 2016 và đặc biệt từ năm 2022, với cuộc nổi dậy sau cái chết của Jina (Mahsa) Amini, một phụ nữ người Kurd mà vụ sát hại bà đã gây phẫn nộ cho toàn bộ người dân Iran, dẫn đến phong trào “Phụ nữ, cuộc sống, tự do” gây rúng động khi đó.
Các đảng phái khác có ít ảnh hưởng hơn KDPI. Komala, ban đầu theo chủ nghĩa Mác-Lênin, có đường lối chính trị ít nghiêm ngặt hơn trong những năm qua. Đảng này chịu ảnh hưởng nặng nề từ các vụ tấn công của Iran vào năm 2023. PAK, được biết đến với sự tham gia cuộc chiến chống Nhà nước Hồi giáo cùng với lực lượng Peshmerga của người Kurd Iraq, hiện là đảng duy nhất kêu gọi một nhà nước Kurd độc lập, mặc dù đảng này không có nhiều ảnh hưởng về chính trị hoặc quân sự.
Cuối cùng, PJKK tuyên bố lấy cảm hứng từ Abdullah Öcalan, người sáng lập Đảng Công nhân người Kurd (PKK), và từ chủ nghĩa liên bang dân chủ. Đây là tổ chức chị em của PKK tại Iran và đã tồn tại từ năm 2004. Tuy nhiên, có vẻ như PJKK không quan tâm đến việc PKK vừa bị giải thể. Vốn rất thù địch với Tehran, đảng này tin rằng hành động quân sự của Israel hồi tháng 6 có thể tạo cơ hội thuận lợi cho một giai đoạn huy động mới ở Iran, trong khuôn khổ phong trào “Phụ nữ, cuộc sống, tự do”. Đây không phải là cách liên kết với Tel Aviv, mà mang hàm ý rằng việc làm suy yếu Cộng hòa Hồi giáo Iran có thể mang lại lợi ích cho người Kurd.
Tất cả các đảng phái này đều có chung một số yêu sách, chẳng hạn sự công nhận về văn hóa, công lý và các quyền chính trị. Tuy nhiên, cũng có một số khác biệt trong các dự án chính trị mà họ muốn thực hiện và sự phối hợp giữa họ thực sự còn nhiều yếu kém. Các đảng này không có chung đường lối và đặc biệt, không đủ khả năng tự tổ chức.
- Sau khi “Cuộc chiến 12 ngày” giữa Israel và Iran kết thúc, liệu có sự đàn áp nào mới nhằm vào người Kurd ở Iran, nhất là khi có nhiều người trong số họ, như PAK, đã ủng hộ ra mặt các cuộc không kích của Israel?
+ Chắc chắn rồi. Chính quyền đã tấn công tổng lực vào bất cứ nhóm nào trông giống phe đối lập. Nhưng các nhà hoạt động người Kurd, và người Kurd nói chung, bị nhằm vào nhiều nhất. Mới có hơn 300 người bị bắt tại các khu vực của người Kurd. Và đã có rất nhiều vụ treo cổ kể từ khi các cuộc tấn công của Israel bắt đầu, trong đó có một tỷ lệ đáng kể là người Kurd. Đặc biệt, đã có ít nhất 3 tù nhân chính trị bị hành quyết do bị cáo buộc làm gián điệp cho Israel. Nhìn chung, người Kurd ở Iran hiện nay còn khốn khổ hơn so với trước ngày 12/6.
- Người Kurd ở 3 quốc gia khác trong khu vực, nơi họ hiện diện rất đông, đã phản ứng thế nào trước cuộc tấn công của Israel và sau đó là cuộc tấn công của Mỹ vào Iran?
+ Có một nhận thức rộng rãi rằng các quốc gia có nhiều người Kurd sinh sống sẽ phải chịu nhiều tổn thất trong chuỗi sự kiện này. Ví dụ tại Iraq, nhiều người lo sợ chiến tranh sẽ nhanh chóng lan sang lãnh thổ nước này. Chính quyền khu vực người Kurd ở Iraq chắc chắn không muốn bị lôi kéo vào một cuộc chiến tranh như vậy.
Cần nhớ rằng chính quyền vùng này bị chia cắt, kể cả về mặt lãnh thổ, thành hai khu vực do hai đảng chính trị kiểm soát: một bên là Đảng Dân chủ Kurdistan (KDP) của Nechirvan Barzani, và bên kia là Liên minh yêu nước Kurdistan (PUK) của Bafel Talabani. KDP có mối liên hệ chặt chẽ hơn với Thổ Nhĩ Kỳ, trong khi PUK nằm trong vùng ảnh hưởng của Iran. Về mặt định vị chính thức, thực tế này khiến mọi thứ trở nên rất phức tạp. Hơn nữa, các khu vực do KDP kiểm soát chính là nơi đặt căn cứ quân sự Mỹ mà Iran có thể trả đũa các cuộc tấn công do Washington phát động.
Cuối cùng, nhìn chung, Iraq đang bị giằng xé giữa một bên là các đồng minh Iran và bên kia là các đối tác an ninh với Washington. Trong bối cảnh này, người Iraq nói chung và đặc biệt là người Kurd ở Iraq nói riêng đều theo xu hướng tránh thể hiện lập trường cứng rắn, đồng thời lên án các cuộc tấn công của Israel.
Tình hình cũng tương tự đối với chính quyền tự trị của người Kurd ở Syria khi họ là đồng minh của Mỹ và trên lãnh thổ do họ kiểm soát cũng có các căn cứ của Mỹ. Nói tóm lại, ở đây cũng cần thể hiện một lập trường trung lập thận trọng, nhất là khi họ đang hướng tới một thỏa thuận với chính quyền trung ương ở Damascus. Bây giờ không phải là lúc để họ phủ nhận khái niệm chủ quyền nhà nước.
Về phần người Kurd ở Thổ Nhĩ Kỳ, mọi phản ứng cũng đều tỏ ra thận trọng. Một mặt họ nhận thức được bài phát biểu của Erdogan - lo ngại khả năng trở thành mục tiêu tiếp theo trong danh sách của Israel - và mặt khác, họ cũng đang quan tâm đến các vấn đề nội bộ liên quan đến việc thiết lập một tiến trình hòa bình giữa Thổ Nhĩ Kỳ và PKK.
- PKK đã tuyên bố giải thể cách đây hơn một tháng. Cho đến nay, hậu quả cụ thể của tuyên bố này là gì? Liệu phong trào này có thực sự hạ vũ khí và chấm dứt mọi hoạt động, hay là đang chuyển sang một cái gì khác?
+ Tuyên bố giải thể PKK được đưa ra sau khi có thông báo ngừng bắn với Thổ Nhĩ Kỳ. Việc giải thể này được PKK đơn phương tuyên bố, cho đến nay vẫn chưa có phản hồi chính thức nào từ Ankara. Các chiến dịch của Thổ Nhĩ Kỳ với cường độ thấp hơn nhằm vào các vị trí của PKK ở khu vực Kurdistan thuộc Iraq vẫn tiếp diễn vì một số lý do.
Thứ nhất, PKK yêu cầu Thổ Nhĩ Kỳ thiết lập một khuôn khổ pháp lý rõ ràng - bao gồm một cuộc bỏ phiếu tại Quốc hội nước này - trước khi giải giáp hoàn toàn. Các thành viên PKK vẫn chưa quên các nỗ lực hòa bình trước đây, đặc biệt là từ năm 2013-2015, đều đã thất bại và buộc họ phải khôi phục hành động đấu tranh vũ trang bạo lực và đẫm máu. Họ biết rằng tiến trình hòa bình này có thể phải dừng lại. Họ sợ rằng tất cả những ai từng tham gia tiến trình hòa bình đều sẽ bị truy tố nếu các cuộc đàm phán thất bại. Nhưng Erdogan yêu cầu PKK phải hạ vũ khí trước. Ngày 12/7, khoảng 30 tay súng PKK đã hủy vũ khí trong một buổi lễ tượng trưng nhằm thể hiện cam kết đối với tiến trình hòa bình, nhưng sự kiện này đã không kèm theo bất kỳ tuyên bố cụ thể nào sau đó. Do vậy, có sự khác biệt trong cách diễn giải tình hình ở cả hai phía: Erdogan coi PKK buông súng đầu hàng, trong khi PKK coi giai đoạn này là thời điểm kết thúc cuộc đấu tranh vũ trang.
- Tại Syria, chính phủ mới đã ký một thỏa thuận với các nhóm người Kurd vào ngày 10/3. Vậy ở thời điểm này, mọi chuyện đã đi đến đâu rồi? Liệu người Kurd Syria có thể tin tưởng vào Tổng thống Ahmed Al-Sharaa, cựu thủ lĩnh thánh chiến và hiện là nhân vật quyền lực mới ở Damascus?
+ Rõ ràng với sự thay đổi chế độ ở Syria, vấn đề về một thỏa thuận giữa hai chính quyền của đất nước - tức là giữa chính quyền trung ương ở Damascus và chính quyền tự trị của người Kurd - đã trở lại bàn đàm phán. Trước đây, Chính quyền tự trị Bắc và Đông Syria (AANES) từng nỗ lực tìm kiếm một hình thức thỏa thuận nào đó với Damascus nhưng chế độ của Bashar al-Assad lại không muốn lắng nghe điều này. Đây không phải là lập trường của chính quyền mới ở Damascus. Do vậy, không có gì ngạc nhiên khi người Kurd Syria đang hợp tác với họ.
Thỏa thuận ngày 10/3 quy định việc sáp nhập các thể chế dân sự và quân sự của AANES vào nhà nước Syria và điều này phải được thực hiện trước cuối năm nay. Cho đến thời điểm hiện tại, mọi thứ đều đã và đang tiến triển.
Có khu vực - Sheikh Maqsoud và Ashrafieh ở Aleppo - đóng vai trò như một phòng thí nghiệm cho quá trình chuyển đổi này. Có sự hợp tác giữa lực lượng Assayesh (cảnh sát người Kurd) và cảnh sát của chính phủ mới, bao gồm các cuộc tuần tra chung. Cũng có những diễn biến ở Afrin (Tây Bắc Syria), với sự trở về của người Kurd ly tán sau chiến dịch “"Cành ô liu” của Thổ Nhĩ Kỳ năm 2018. Có những trao đổi thương mại, đặc biệt là dầu khí, đang diễn ra giữa hai chính quyền. Các phái đoàn của chính phủ mới ở Damascus đã đến thăm các thể chế địa phương ở khu vực Đông Bắc Syria…
- Xu hướng hòa dịu này có vẻ đáng ngạc nhiên, bởi các lãnh đạo của chế độ mới ở Syria mới đều từng đối đầu với người Kurd trong nhiều năm.
+ Tất nhiên là sự ngờ vực vẫn chưa biến mất. Vẫn có những chuyện gây ra xích mích đáng kể với phía người Kurd, bắt đầu từ việc bổ nhiệm một số lãnh đạo phe phái của Quân đội quốc gia Syria (SNA), những người đã được sáp nhập vào quân đội chính quy. Các chỉ huy phe phái này, chẳng hạn như sư đoàn al-Hamza hoặc sư đoàn Sultan Murad, đều phải chịu trách nhiệm về những tội ác nghiêm trọng chống lại người Kurd, và gần đây cũng đã bị EU trừng phạt vì tham gia vụ thảm sát người Alawite trên bờ biển Syria hồi tháng 3 vừa qua. Các nhân vật này đều mang tiếng xấu vì bàn tay vấy máu. Nhưng bất chấp sự ngờ vực, đối thoại giữa các bên vẫn được tiếp tục.
- Cuối cùng, hãy quay lại với người Kurd ở Iraq.
+ Người Kurd ở Iraq có đại diện thể chế đầy đủ nhất. Từ năm 2005, đã có Hiến pháp Iraq mới, được thông qua sau cuộc xâm lược của Mỹ và sự sụp đổ của Saddam Hussein. Họ được hưởng một địa vị chính trị riêng và có một khu vực tự trị Kurdistan Iraq, được công nhận về mặt hiến pháp, với một Quốc hội riêng và lực lượng an ninh riêng.
Người Kurd ở Iraq cũng có đại diện tại Quốc hội liên bang ở Baghdad. Và chức Tổng thống Cộng hòa Iraq đang thuộc về một người Kurd (hiện là Abdel Latif Rashid). Tuy nhiên, không phải vì thế mà không có những xung đột. Vùng Kurdistan Iraq bị chia cắt giữa PUK và KDP, hai đảng phái rất thù địch nhau. Để di chuyển từ lãnh thổ này sang lãnh thổ kia, người ta phải vượt qua các trạm kiểm soát. Sự thù địch này đương nhiên ảnh hưởng nặng nề đến sự vận hành của các thể chế. Quốc hội người Kurd không hoạt động và vì vậy, đã không có luật nào được thông qua. Điều này, đến lượt nó, lại gây ảnh hưởng nặng nề đến người dân, làm suy yếu sự gắn kết của người Kurd, và giới trẻ hoàn toàn mất niềm tin vào giới tinh hoa của mình.
- Nhìn chung, người Kurd, dù ở Thổ Nhĩ Kỳ, Iran, Iraq hay Syria, đều muốn có một mức độ tự trị cao ở nước sở tại hơn là một Kurdistan độc lập?
+ Hoàn toàn đúng. Lý tưởng về một Kurdistan độc lập chưa hoàn toàn biến mất khỏi trí tưởng tượng của người dân, nhưng đến nay nó không còn là một dự án chính trị ngắn hạn hay thậm chí trung hạn nữa. Ưu tiên của người Kurd là được công nhận các quyền chính trị và văn hóa, bắt đầu từ quyền ngôn ngữ, và cải thiện điều kiện sống. Hầu hết người Kurd, đặc biệt là ở Syria và Thổ Nhĩ Kỳ, không thể đặt tên cho con cái bằng tiếng Kurd vì họ bị cấm nói ngôn ngữ của mình, và vì vậy họ phải “quay lại” với tên tiếng Arập. Hiện tại, họ muốn được công nhận về văn hóa và chính trị, và vì vậy một Nhà nước Kurdistan vĩ đại hơn sẽ phải chờ đợi.../.
HẾT