Mối quan hệ bất cân đối trong các thoả thuận khoáng sản ở châu Phi
TTXVN (Algiers 20/8): Nhu cầu tài nguyên trong thời đại bủng nổ công nghệ đã và đang định vị lại vị thế của châu Phi trong các thỏa thuận về khai khoáng quốc tế.
Bài viết mới đây của bà Hannah Ryder, Giám đốc điều hành công ty Development Reimagined trên báo điện tử african.business nhấn mạnh mối quan hệ kiểu “chủ nhà – người thuê” vốn định hình ngành khai khoáng tại châu Phi đang khiến lục địa này chịu thiệt thòi và đã đến lúc cấu trúc này phải thay đổi triệt để.
Bà Ryder đưa ra ví dụ minh hoạ, khi bạn là chủ sở hữu một khu đất vàng tại trung tâm một thành phố đang phát triển mạnh, bạn cho thuê đất trong 25 năm với mức giá cố định hàng tháng, không được điều chỉnh theo thị trường. Người thuê xây dựng một khu căn hộ cao cấp, thu lợi hàng triệu USD mỗi năm, trong khi bạn chỉ nhận khoản tiền thuê khiêm tốn suốt hàng thập kỷ. Tệ hơn, trong thời gian cho thuê, bạn không được sử dụng, không thể bán lại hay thế chấp tài sản này. Theo bà, đây chính là thực tế tại nhiều quốc gia châu Phi khi ký hợp đồng nhượng quyền khai thác khoáng sản với các tập đoàn đa quốc gia.
Về nguyên tắc, tài nguyên khoáng sản thuộc sở hữu nhà nước, được hiến pháp nhiều nước châu Phi ghi nhận. Tuy nhiên, trên thực tế, các chính phủ lại ký kết những hợp đồng nhượng quyền dài hạn, trao phần lớn quyền kiểm soát và lợi nhuận cho doanh nghiệp nước ngoài. Các hợp đồng này thường kéo dài hàng thập kỷ, đi kèm các điều khoản ổn định cứng nhắc và hiếm khi được công khai.
Khác với hợp đồng thuê thông thường, các thỏa thuận khai khoáng này tước đi khả năng linh hoạt của nhà nước: không được “tăng giá thuê”, không thể chấm dứt hợp đồng khi điều kiện thay đổi. Điều đó còn ảnh hưởng tới chủ quyền tài chính, khi chính phủ không thể tính trữ lượng khoáng sản vào tài sản quốc gia, dẫn đến chi phí vay nợ cao hơn.
Ngành khai khoáng thường biện minh rằng hoạt động này rủi ro và tốn kém, chỉ có những điều kiện ưu đãi vượt trội mới thu hút được đầu tư. Song, thực tế cho thấy có nhiều mô hình khác. Một là hợp đồng chia sản phẩm (PSC) trong lĩnh vực dầu khí: nhà nước vẫn giữ quyền sở hữu tài nguyên, doanh nghiệp chịu rủi ro thăm dò và khai thác, sau đó chia sản lượng với chính phủ. Hai là mô hình liên doanh như Botswana cùng De Beers quản lý công ty kim cương Debswana, giúp nguồn lợi quay trở lại đầu tư cho hạ tầng và xã hội. Ngoài ra, còn có hình thức nhà nước nắm cổ phần ưu đãi, hoặc huy động vốn bằng thế chấp trữ lượng khoáng sản. Điểm chung của các mô hình này là coi chính phủ như một chủ thể kinh tế tích cực, có tiếng nói trong quản trị và được hưởng lợi trực tiếp từ biến động thị trường.
Nếu tiếp tục duy trì mô hình nhượng quyền cũ, các nước châu Phi không chỉ mất nguồn thu, mà còn đánh mất quyền kiểm soát chiến lược đối với những khoáng sản then chốt cho quá trình chuyển đổi năng lượng xanh, như lithium, cobalt hay graphite. Để thay đổi, các chính phủ cần bác bỏ quan niệm “hoặc nhượng quyền khai thác, hoặc không có khai thác”. Thực tế chứng minh nhiều mô hình khác có hiệu quả nếu luật lệ rõ ràng, minh bạch và thực thi nghiêm túc. Đồng thời, cần rà soát, công khai và đàm phán lại các hợp đồng hiện có, đặc biệt với những khoáng sản chiến lược Xây dựng năng lực là yếu tố then chốt: muốn có hợp đồng tốt, các nước cần đội ngũ luật sư, chuyên gia địa chất, kinh tế và tài chính đủ mạnh, cùng hợp tác khu vực để gia tăng vị thế thương lượng. Song song với đó, luật khai khoáng mới phải hạn chế thời hạn nhượng quyền, bắt buộc chia sẻ lợi nhuận hoặc cổ phần và mọi thỏa thuận đều cần được quốc hội giám sát.
Thời kỳ “chủ nhà thụ động” đã chấm dứt. Châu Phi không thể tiếp tục đánh đổi tương lai lấy khoản lợi ngắn hạn. Khoáng sản dưới lòng đất không chỉ là những tảng đá – đó là nguồn lực, là sức mạnh, là tài sản. Và đã đến lúc sử dụng chúng một cách đúng nghĩa./.
Nguyễn An (TTXVN tại Algiers)