Đông Nam Á chuẩn bị cho
thế giới hậu Trump Trang mạng eastasiaforum.org (Ngày 17/8)
Các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đang đối mặt với bất ổn thương mại gia tăng do thuế quan của Mỹ leo thang, làm sâu sắc thêm mối quan hệ với Trung Quốc và căng thẳng Mỹ-Trung. Mặc dù một số quốc gia thành viên đã đạt được các thỏa thuận song phương với Mỹ và mức thuế đã được công bố cho tất cả các quốc gia, các chi tiết kỹ thuật vẫn đang được thảo luận. Những nỗ lực thiếu phối hợp có nguy cơ làm suy yếu hội nhập khu vực và việc tuân thủ các quy tắc thương mại toàn cầu. ASEAN nên áp dụng một cách tiếp cận thống nhất và chiến lược hơn, tăng cường phối hợp về các vấn đề kinh tế và an ninh, đồng thời thúc đẩy các khuôn khổ thương mại toàn cầu công bằng hơn.
Đông Nam Á rõ ràng là bên chiến thắng trong thời đại siêu toàn cầu hóa, trở thành một cường quốc kinh tế nhờ sự ổn định tương đối, dân số trẻ, vị trí gần các trung tâm sản xuất và đổi mới sáng tạo của Đông Bắc Á, cũng như việc áp dụng thương mại mở và chủ nghĩa khu vực. Sự gắn kết của khu vực này với chuỗi cung ứng toàn cầu và mối quan hệ kinh tế ngày càng sâu sắc với Trung Quốc hiện khiến khu vực này dễ bị tổn thương trước những hậu quả từ sự gián đoạn thương mại do cuộc chiến thương mại của Trump gây ra.
Lời đe dọa của Trump về cái gọi là thuế quan đối ứng - từ thông báo ngày 2/4/2025 cho đến hàng loạt lá thư và thỏa thuận thuế quan vào tháng 7, đỉnh điểm là Sắc lệnh hành pháp về sửa đổi thuế quan đối ứng - càng làm tăng thêm sự bất ổn. Tác động từ thuế quan của Mỹ đối với ASEAN sẽ khác nhau, tùy thuộc vào mức thuế quan và phạm vi áp dụng cuối cùng cũng như mức độ tiếp xúc của mỗi quốc gia với thị trường Mỹ. Nó cũng sẽ phụ thuộc vào cách các đối thủ khác, chẳng hạn như Trung Quốc, trả đũa.
Các quốc gia thành viên ASEAN không chỉ lo ngại về thuế quan đối ứng. Theo Mục 232 của Đạo luật Mở rộng Thương mại, Tổng thống Mỹ có thẩm quyền áp đặt hoặc tăng thuế quan vì lý do an ninh quốc gia. Các mức thuế quan theo ngành như thuế đối với ô tô và phụ tùng ô tô, chất bán dẫn hoặc dược phẩm sẽ ảnh hưởng đáng kể đến một số quốc gia ASEAN. Thị trường nội địa ASEAN cũng chịu rủi ro do nhu cầu toàn cầu suy yếu nói chung và có thể phải đối mặt với áp lực từ việc hàng hóa Trung Quốc chuyển hướng khỏi Mỹ để tìm kiếm thị trường thay thế.
Về mặt chính trị, ASEAN đã phản ứng với chính sách thuế quan của Trump bằng cách đưa ra các tuyên bố tại Hội nghị Bộ trưởng kinh tế ASEAN đặc biệt về chính sách thuế quan của Mỹ hồi tháng 4 và Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 46 hồi tháng 5. Mặc dù những tuyên bố này là lời khẳng định mạnh mẽ về sự đoàn kết khu vực, nhưng vẫn chưa có nhiều chi tiết về các bước đi chung mà ASEAN sẽ thực hiện ngoài các sáng kiến đã được triển khai hoặc lên kế hoạch, chẳng hạn như nâng cấp Hiệp định Thương mại Hàng hóa ASEAN (ATIGA) và các cuộc đàm phán về Hiệp định khung về Kinh tế số ASEAN (DEFA).
Các cuộc thảo luận song phương giữa Mỹ và một số quốc gia thành viên ASEAN đã được tiến hành song song. Việt Nam, Indonesia và Philippines đã đạt được các thỏa thuận thương mại song phương vài ngày trước khi mức thuế quan đối ứng có hiệu lực vào ngày 1/8/2025, bao gồm các cam kết mở cửa thị trường của họ cho Mỹ, mua một số hàng hóa của Mỹ, giải quyết các biện pháp phi thuế quan và vấn đề vận chuyển và hợp tác về an ninh kinh tế. Ngay cả với mức thuế quan hiện đã được công bố trong sắc lệnh hành pháp ngày 31/7 cho tất cả các quốc gia thành viên ASEAN, các cuộc đàm phán về các chi tiết kỹ thuật và thực hiện vẫn đang được tiến hành.
Các cuộc đàm phán song phương không được phối hợp có nguy cơ làm suy yếu hội nhập kinh tế của khu vực và việc tuân thủ các quy tắc thương mại quốc tế.
Việc cắt giảm thuế quan hay đơn giản hóa các rào cản phi thuế quan có được thực hiện theo cách thức phù hợp với Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) hay không là điều then chốt, trong khi việc mua thêm sản phẩm của Mỹ - nếu không phù hợp với nguyên lý hiệu quả - sẽ ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh và không gian tài chính của các quốc gia thành viên. Những thỏa thuận này cũng có thể gây ra phản ứng từ các đối tác thương mại khác.
Các cuộc đàm phán cho đến nay đều được tiến hành song phương. Sau yêu cầu của Chủ tịch ASEAN về một cuộc đối thoại Mỹ-ASEAN, Tổng thống Trump tuyên bố sẽ tham dự Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN-Mỹ dự kiến diễn ra vào tháng 10/2025. Bất chấp những rào cản trong đàm phán với Washington, khu vực này sẽ được hưởng lợi từ sự phối hợp tốt hơn giữa các quốc gia thành viên ASEAN thông qua trao đổi thông tin và chia sẻ kinh nghiệm ở cấp cao nhất, cũng như xây dựng một phương pháp tiếp cận hoặc khuôn khổ chung khả thi để giải quyết tình hình.
Các quốc gia thành viên ASEAN cần thảo luận về các nguyên tắc chỉ đạo đàm phán và quan hệ thương mại trong tương lai, hợp tác về các vấn đề chung như quy tắc xuất xứ không ưu đãi, cùng nhau giải quyết vấn nạn vận chuyển hàng hóa bất hợp pháp và tăng cường truy xuất nguồn gốc chuỗi cung ứng. Họ cũng nên thu thập phản hồi từ các doanh nghiệp trong khu vực, tăng cường liên kết kinh tế với các đối tác khác và đảm bảo rằng bất kỳ thỏa thuận nào cũng sẽ không gây tổn hại đến quốc gia thành viên khác, các cam kết hiện có của ASEAN hoặc các quy tắc đa phương.
ASEAN cần tăng cường ứng phó khu vực.
Nhóm đặc trách về địa kinh tế mới được thành lập của ASEAN cần được trao quyền thông qua việc tiếp cận ý kiến chuyên gia, cũng như nhiệm vụ phối hợp giữa các cơ quan chuyên ngành có liên quan, báo cáo và đưa ra khuyến nghị cho các tiến trình ASEAN có liên quan, bao gồm cả các nhà lãnh đạo, để củng cố sự phối hợp khu vực. Nhóm đặc trách về địa kinh tế ASEAN cần được trao quyền và được giao nhiệm vụ giám sát sự lây lan rủi ro từ các biến động địa kinh tế.
Một cách tiếp cận phối hợp hơn để giải quyết mối giao thoa giữa kinh tế và an ninh cũng cần thiết, cùng với các cơ chế củng cố các ưu tiên và lợi ích chung của các quốc gia thành viên ASEAN trên nhiều nền tảng. Đánh giá về việc sử dụng và hiệu quả của các sáng kiến tạo thuận lợi thương mại của ASEAN cho đến nay và các hiệp định thương mại tự do ASEAN là sự bổ sung cần thiết cho sự phối hợp này.
Myanmar và Lào - hai quốc gia kém phát triển nhất của ASEAN - đã bị Trump đe dọa áp mức thuế trả đũa cao nhất. Chỉ các hoạt động xây dựng năng lực hoặc nhượng bộ lớn hơn thôi là chưa đủ: giờ đây cần phải xem xét lại một cách cơ bản các quy tắc để thương mại bền vững, toàn diện và công bằng hơn. ASEAN đã sẵn sàng trở thành “người dẫn đầu”.
Cải cách thương mại toàn cầu cần tìm ra các cách thức để cải thiện khả năng phục hồi của thương mại và chuỗi cung ứng trước sự cạnh tranh giữa các cường quốc, đưa ra các quy tắc về việc áp dụng các miễn trừ liên quan đến an ninh, duy trì tính minh bạch và rõ ràng của các quy tắc về trợ cấp và tìm kiếm các biện pháp khắc phục hiệu quả cho các hoạt động thương mại không công bằng. ASEAN cũng nên chủ động hơn trong việc định hình các quy tắc thương mại toàn cầu mới.
Từng quốc gia thành viên ASEAN sẽ tiếp tục mở rộng và đa dạng hóa quan hệ đối tác, bao gồm việc tham gia các khuôn khổ đa phương và đàm phán hoặc nâng cấp các quan hệ đối tác thương mại và kinh tế song phương. Một số nước đang thúc đẩy cải cách trong nước, từ chương trình nghị sự bãi bỏ quy định của Indonesia đến cải cách bộ máy hành chính và quản trị của Việt Nam. Sự chắc chắn trong định hướng chính sách và việc thực thi là rất quan trọng và các quốc gia thành viên có thể tận dụng động lực này.
ASEAN phải tận dụng triệt để các khuôn khổ hiện có, bao gồm Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP).
Lời kêu gọi của Malaysia, Chủ tịch ASEAN năm 2025, triệu tập Hội nghị Thượng đỉnh RCEP lần thứ 5 vào tháng 10/2025 là rất kịp thời./.