Thái Bình Dương - mặt trận mới trong cuộc đua địa chính trị
TTXVN (Sydney 20/8): Trang mạng Diễn đàn Đông Á bình luận chiến lược “Con đường tơ lụa trên biển” tiếp tục mở rộng Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc, đưa chương trình này tiến sâu vào khu vực Thái Bình Dương. Vừa mang tính chiến lược địa chính trị, vừa là viện trợ và sức mạnh mềm, BRI đem đến cho các quốc đảo Thái Bình Dương các dự án hạ tầng, các khoản vay và những dòng vốn đầu tư khác. Mặc dù có ý kiến cho rằng “bẫy nợ” từ BRI đặt ra thách thức đặc thù đối với chủ quyền khu vực, nhưng thực tế khái niệm chủ quyền ở Thái Bình Dương vốn luôn mang tính linh hoạt.
Từ năm 2016 đến năm 2019, 11 quốc đảo Thái Bình Dương đã ký Biên bản ghi nhớ (MoU) về BRI, qua đó mở cửa cho các cuộc thảo luận thương mại và đầu tư với Trung Quốc. Các quốc gia này được tiếp cận viện trợ không hoàn lại, các khoản vay ưu đãi từ hàng loạt ngân hàng chính sách thuộc sở hữu nhà nước, như Ngân hàng Xuất Nhập khẩu Trung Quốc, nguồn vốn đầu tư trực tiếp từ doanh nghiệp Trung Quốc (tuy nhiên từ năm 2020 đến nay chưa có thêm khoản đầu tư mới nào), cùng các khoản vay thương mại từ các ngân hàng tư nhân Trung Quốc.
Cho vay là một thông lệ quen thuộc trong viện trợ phát triển. Giai đoạn năm 2011–2017, Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), Ngân hàng Thế giới (WB), Nhật Bản và Canada đã cung cấp hơn 60% tổng số khoản vay cho khu vực Thái Bình Dương. Trong số 40% còn lại có 37% nguồn tiền đến từ Trung Quốc và chỉ có 3% thuộc về các nhà cung cấp tài chính quốc tế khác.
Tuy nhiên, điều quan trọng không chỉ là số tiền vay, mà là điều kiện vay. Không có quốc gia nào muốn quay lại với mô hình “điều chỉnh cơ cấu” theo kiểu của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), vốn bị coi là đặt lợi nhuận lên trên lợi ích công. Một phần lý do khiến Trung Quốc được ưa chuộng trong khu vực Thái Bình Dương, xuất phát từ điều kiện cho vay. Năm 2019, 97% khoản cho vay chính thức của Trung Quốc tại khu vực này là cho vay ưu đãi, với lãi suất thấp khoảng 2% và thời hạn trả kéo dài tới 20 năm.
Mặc dù vậy, vấn đề cốt lõi vẫn là khả năng trả nợ. Năm 2023, nợ công của Samoa tương đương 35,4% Tổng sản phẩm quốc nội (GDP), của Tonga là 43,3% GDP và của Fiji lên tới 83,3% GDP. Tỷ lệ này vẫn thấp hơn nhiều so với Mỹ (123%) và Nhật Bản (240%), mặc dù các nền kinh tế lớn, đa dạng thường có khả năng gánh nợ cao hơn.
Năm 2024, các dự án xây dựng trong khuôn khổ BRI ở Thái Bình Dương tăng 228%. Trung Quốc cung cấp nhân công và vật liệu cho các dự án như nâng cấp, mở rộng sân bay Faleolo ở Samoa trị giá 9 triệu USD hay sân vận động 10.000 chỗ ngồi tại Quần đảo Solomon trị giá 71 triệu USD. Các quốc đảo Thái Bình Dương đã rút ra bài học rằng cạnh tranh địa chính trị đồng nghĩa với cơ hội và đang tận dụng sự hiện diện của các nhà tài trợ để đàm phán được những thỏa thuận có lợi nhất.
Trong khi một số ý kiến ở New Zealand lo ngại đầu tư của Trung Quốc sẽ làm suy yếu chủ quyền và giá trị quốc gia, thì vấn đề chủ quyền tại Thái Bình Dương vốn luôn mang tính linh hoạt, thường xuyên bị chi phối bởi viện trợ và quan hệ quốc phòng. Trung Quốc đang xây dựng ảnh hưởng thông qua viện trợ không hoàn lại và các khoản cho vay ưu đãi — chứ không phải “bẫy nợ”.
Các quốc đảo có thể vẫn “hoàn toàn độc lập” trong khi mời một nước khác quản lý quốc phòng, an ninh, y tế hoặc giáo dục thông qua hình thức “liên kết tự do”. Quần đảo Cook và Niue có liên kết tự do với New Zealand, trong khi Palau, Liên bang Micronesia và Quần đảo Marshall có liên kết với Mỹ. Đây có thể coi là một dạng “độc lập với chi phí thấp”.
Mặc dù về nguyên tắc, Quần đảo Cook phải tham vấn Wellington trong hoạch định chính sách đối ngoại, nhưng các nhà lãnh đạo tại đây đã bỏ qua quy trình này để tìm kiếm vốn BRI cho dự án sân bay mới ở Rarotonga. New Zealand sau đó "đóng băng" một phần viện trợ. Tháng 10/2024, Niue nhận được vốn nâng cấp đường cao tốc từ BRI cùng một số khoản đầu tư khác. Tháng 5/2025, Trung Quốc tiếp đón quan chức Niue để bàn về “phát triển bền vững, hợp tác khu vực và kết nối toàn cầu”.
Ngoài ra còn có những vùng lãnh thổ Thái Bình Dương không phải là quốc gia độc lập. Tokelau từng từ chối quy chế nhà nước và hiện thuộc “lãnh địa” của New Zealand; Samoa thuộc Mỹ, Guam và Quần đảo Bắc Mariana là lãnh thổ của Mỹ. Khu vực này còn có ba lãnh thổ của Pháp. Quốc hội New Caledonia có một số quyền tự quyết và — với sự đồng thuận của Paris — có thể hoạch định chính sách đối ngoại riêng với các quốc gia Thái Bình Dương. Tuy nhiên, một thỏa thuận BRI là khó xảy ra bởi đề xuất “nhà nước trong lòng nước Pháp” gắn tương lai ngành khai thác nickel vào Pháp thay vì Trung Quốc — vốn là thị trường hiện tại của New Caledonia. “Liên kết không tự do” có lẽ là cách mô tả chính xác hơn.
BRI hướng tới củng cố vị thế cường quốc và ảnh hưởng của Trung Quốc tại Thái Bình Dương. Đầu tư từ BRI có thể khuyến khích các quốc gia thay đổi lập trường địa chính trị. Đây có lẽ là một trong những nguyên nhân chính đưa các quốc đảo Thái Bình Dương trở thành trung tâm gây ảnh hưởng giữa các cường quốc. Trong bối cảnh đó, các quốc đảo cũng đang nỗ lực tận dụng quyền tự quyết và cạnh tranh địa chính trị để tối đa hóa lợi ích./.
Nguyễn Linh (TTXVN tại Sydney)