30 năm cùng ASEAN: Việt Nam không chỉ tham gia mà định hình cuộc chơi
Theo đài Sputnik, ba mươi năm đồng hành cùng ASEAN, Việt Nam không chỉ hòa nhập mà từng bước định hình luật chơi. Không còn là người đến sau, Việt Nam giờ đây trở thành điểm tựa đối thoại, cầu nối lợi ích và tác nhân kiến tạo trong một ASEAN ngày càng nhiều vai trò trên trường quốc tế.
30 năm trước, ngày 28/7/1995, Việt Nam chính thức gia nhập Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), một quyết định mang tính chiến lược, mở đầu cho quá trình hội nhập sâu rộng của đất nước hình chữ S vào khu vực và thế giới.
Từ đó đến nay, ASEAN đã vươn lên trở thành một trong những khu vực kinh tế năng động nhất toàn cầu. Trong hành trình đó, Việt Nam đã vượt xa vai trò của một thành viên mới hòa nhập. Từ vị trí người tham gia, Việt Nam từng bước trở thành nhân tố kiến tạo, đóng vai trò trung tâm trong việc thúc đẩy đối thoại, định hình cấu trúc khu vực và nâng tầm ASEAN trên trường quốc tế.
Trong bối cảnh thế giới đối mặt với những biến động sâu sắc về địa chính trị và kinh tế, hành trình của Việt Nam cùng ASEAN không chỉ là câu chuyện của hội nhập, mà còn là minh chứng cho tư duy chiến lược, bản lĩnh đối ngoại và năng lực kiến tạo trật tự khu vực mới.
Người đến sau và vai trò kiến tạo ASEAN ngày nay là một khối gồm 10 quốc gia, với tổng dân số hơn 700 triệu người, trải dài trên diện tích khoảng 4,5 triệu km² và GDP khoảng 3.800 tỷ USD (tính đến 2024).
Nhìn lại 3 thập kỷ, ASEAN đã và đang vượt qua nhiều thách thức: từ xung đột biên giới, bất đồng ý thức hệ, khoảng cách phát triển cho đến những cạnh tranh chiến lược từ bên ngoài.
Bước chuyển ấy không diễn ra ngẫu nhiên, mà là kết quả của một cấu trúc hợp tác đặc thù: đề cao nguyên tắc đồng thuận, không can thiệp nội bộ nhưng vẫn duy trì khả năng thích ứng cao trước các biến động toàn cầu.
Trong hành trình đó, Việt Nam không chỉ là người theo sau, mà nổi lên như một nhân tố kiến tạo. Từ việc thúc đẩy đối thoại chiến lược tại các diễn đàn khu vực, làm cầu nối giữa các lợi ích phân tán trong nội khối, đến việc dẫn dắt các sáng kiến kinh tế như RCEP hay phục hồi hậu COVID-19, Việt Nam đã chứng minh vai trò ngày càng nổi bật trong việc định hình một ASEAN thống nhất và có tiếng nói trên trường quốc tế. TSKH Trần Khánh - nguyên Tổng biên tập Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á nhận định: “Việt Nam tham gia ASEAN không chỉ là một lựa chọn chiến lược cho riêng quốc gia mà còn đóng vai trò trong việc định hình cấu trúc khu vực. Vai trò của Việt Nam tại ASEAN là rất quan trọng, bởi ASEAN là một thể chế khu vực có sự kết nối giữa các quốc gia. Từ đó, tạo nên một cộng đồng mang tính tự chủ trong giải quyết các vấn đề nội khối”.
Có thể thấy, không mất quá lâu để Việt Nam từ một thành viên mới vươn lên thành người định hình chính sách. Theo chuyên gia Trần Khánh, với định hướng đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa, Việt Nam đã chủ động thúc đẩy nhiều sáng kiến trong khuôn khổ ASEAN: từ an ninh biển, an ninh phi truyền thống, cho đến phục hồi kinh tế hậu COVID-19 và chuyển đổi số.
Vai trò cầu nối của Việt Nam đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh các nước lớn ngày càng cạnh tranh chiến lược gay gắt tại khu vực. Tại các diễn đàn như ARF, EAS hay AIPA, Việt Nam không chỉ hiện diện mà còn thúc đẩy đối thoại, xây dựng lòng tin và giữ gìn cân bằng chiến lược, giúp ASEAN giữ được tính trung tâm và không chọn phe. Chuyên gia Trần Khánh cho biết: “Việt Nam có vị trí chiến lược từ địa chính trị đến địa kinh tế, kết nối kinh tế giữa Đông Bắc Á với Đông Nam Á, giữa Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Việt Nam là nền tảng khai thác các mặt mạnh, góp phần làm suy giảm những thách thức của khối ASEAN. Sự tham gia của Việt Nam còn giúp gắn kết các quốc gia trong ASEAN lại gần nhau hơn, đặc biệt trong bối cảnh những thách thức mới về an ninh, phát triển và cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn ngày càng rõ nét”.
Khi Việt Nam tham gia, điều đó không chỉ phản ánh sự cam kết đối với hội nhập khu vực mà còn là sự tham gia chủ động vào quá trình xây dựng thể chế nhằm ngăn ngừa xung đột, thúc đẩy hòa bình và ổn định khu vực.
Vượt qua rào cản thể chế Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, ASEAN vẫn đang đối mặt với những thách thức mang tính cấu trúc. Ba trụ cột là kinh tế, chính trị - an ninh và văn hóa - xã hội chưa thực sự đồng đều trong mức độ phát triển. Nguyên Tổng biên tập Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á chỉ rõ: “Hiện ASEAN tồn tại dưới ba trụ cột: cộng đồng kinh tế, cộng đồng chính trị - an ninh, và cộng đồng văn hóa - xã hội. Nhưng trong đó, chỉ trụ cột kinh tế là có sự tiến triển rõ rệt, còn cộng đồng chính trị - an ninh mới chỉ dừng lại ở mức cơ chế đối thoại, chưa có chính sách đối ngoại chung, chưa đủ sức mạnh để phản ứng hiệu quả trước các biến động lớn của khu vực và thế giới”.
Tầm nhìn ASEAN 2025 và sau đó là ASEAN 2045 đặt ra mục tiêu xây dựng ASEAN trở thành một khu vực tăng trưởng năng động, có vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực.
Để hiện thực hóa điều đó, ASEAN cần phải vượt qua những giới hạn nội tại. Từ sự phân hóa về lợi ích, khác biệt về thể chế chính trị, đến khoảng cách phát triển giữa các quốc gia thành viên. Một cộng đồng ASEAN thống nhất cần nhiều hơn là tuyên bố chung. Ở đây, đòi hỏi hành động thực chất, chính sách chung và đặc biệt là sự cam kết về lợi ích dài hạn. Tiến sĩ Trần Khánh nói: “Với Việt Nam, đây là thời điểm cần phát huy vai trò chủ động, sáng tạo và trách nhiệm trong việc thúc đẩy sự đồng thuận và gắn kết nội khối ASEAN. Việt Nam có thể trở thành cầu nối giữa các quốc gia, đồng thời là điểm tựa cho các sáng kiến đảm bảo an ninh khu vực, thúc đẩy hợp tác kinh tế, và tạo lập lòng tin chiến lược giữa các nước thành viên cũng như với các đối tác ngoài khối”.
Nhìn về phía trước Thế giới đang chứng kiến một giai đoạn biến động mạnh mẽ: cạnh tranh siêu cường, đứt gãy chuỗi cung ứng, xung đột khu vực và rủi ro phi truyền thống. ASEAN, nếu không đổi mới, có thể bị tụt hậu trong chính khu vực mình đang dẫn dắt. Chuyên gia nêu phương hướng dài hạn rằng: “ASEAN không nên chỉ đóng vai trò là một tổ chức khu vực thuần túy hay một cơ chế đối thoại đơn thuần, mà phải phát triển thành một thực thể có khả năng điều phối chính sách, điều hòa xung đột và thúc đẩy phát triển bền vững cho toàn khu vực. ASEAN cần trở thành công cụ hiệu quả để duy trì hòa bình, ổn định và hợp tác khu vực, không chỉ vì lợi ích của các quốc gia thành viên mà còn vì vai trò chiến lược của khu vực trong trật tự thế giới đang định hình lại”.
Trong đó, Việt Nam, với kinh nghiệm, vị trí địa chiến lược và tư duy đối ngoại mềm dẻo, hoàn toàn có thể tiếp tục đảm nhiệm vai trò tiên phong, dẫn dắt ASEAN vượt qua sóng gió toàn cầu. Chuyên gia chia sẻ: “Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn ngày càng căng thẳng, đặc biệt là tại khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, ASEAN cần giữ vững lập trường độc lập, không chọn phe, giữ cân bằng chiến lược, đồng thời phát huy vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực. ASEAN cần đoàn kết, củng cố nội lực, và tiếp tục duy trì tính mở trong quan hệ đối ngoại, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế”.
Việt Nam cần tận dụng tối đa vai trò trong ASEAN để vừa gia tăng vị thế quốc tế, vừa góp phần định hình môi trường chiến lược có lợi cho phát triển quốc gia.
Đồng thời, ASEAN cần một bước đột phá về thể chế để thực sự trở thành một cộng đồng gắn kết, có tiếng nói và có sức ảnh hưởng trong khu vực và thế giới./.