Xây dựng tương lai ASEAN thông qua các đặc khu kinh tế chung
TTXVN (Jakarta 3/9): Báo Jakarta Post mới đây nhận định, sau gần sáu thập kỷ thành lập, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đang đứng trước ngã ba đường, liệu có nên tăng cường hội nhập thông qua hợp tác thực chất, hay có nguy cơ rơi vào tình trạng lạc hậu. Với hơn 690 triệu dân, phần lớn là người trẻ và trong độ tuổi lao động, khu vực này là một trong những khu vực năng động nhất thế giới.
Theo Văn phòng Nghiên cứu Kinh tế Vĩ mô ASEAN+3 (AMRO), khối ASEAN+3 (Nhật Bản, Australia và Hàn Quốc) dự kiến sẽ đóng góp hơn 40% vào tăng trưởng toàn cầu trong trung hạn. Indonesia, nền kinh tế lớn nhất ASEAN, tiếp tục ghi nhận mức tăng trưởng ổn định khoảng 5%, trong khi toàn khu vực đã chứng tỏ khả năng phục hồi mạnh mẽ trong bối cảnh bất ổn toàn cầu.
Cho đến nay, ASEAN vẫn chưa khai thác hết tiềm năng thị trường của mình. Thương mại nội khối ASEAN chỉ chiếm khoảng 22–23% tổng thương mại. Để so sánh, thương mại nội khối EU đạt trên 60%. Khoảng cách này phản ánh sự phân mảnh về quy định, cơ sở hạ tầng không đồng đều và những cơ hội bị bỏ lỡ. Mặt khác, hợp tác kinh tế từ lâu đã là chất keo gắn kết mạnh mẽ nhất của ASEAN. Càng nhiều quốc gia giao thương và đầu tư vào nhau, càng ít có khả năng xảy ra xung đột. Cũng như EU và các nhóm khu vực khác, hội nhập vừa là một nhu cầu kinh tế vừa là một yếu tố ổn định địa chính trị.
Đặc khu Kinh tế Johor-Singapore (JS-SEZ), được triển khai vào năm 2024, là một ví dụ điển hình về tiềm năng hợp tác sâu rộng hơn. Đặc khu kết hợp đất đai và lao động của Johor với nguồn vốn, hậu cần và khả năng tiếp cận thương mại của Singapore. Theo Bộ Thương mại và Công nghiệp Singapore, kim ngạch thương mại song phương giữa hai nước đạt 123,6 tỷ đô la Singapore (96,3 tỷ USD) vào năm 2023.
Dự án đã đặt ra những mục tiêu đầy tham vọng: Tinh giản thủ tục hải quan thông qua cơ chế một cửa kỹ thuật số, hợp tác năng lượng tái tạo và giảm chi phí giao dịch. Hỗ trợ cho mục tiêu này là Hệ thống Vận tải nhanh (RTS) Link sắp ra mắt, một hệ thống tàu hỏa xuyên biên giới dự kiến ra mắt vào năm 2026, được thiết kế để vận chuyển 10.000 hành khách mỗi giờ mỗi chiều. Tính đến nay, có hơn 350.000 người Malaysia qua lại Singapore mỗi ngày để làm việc, khiến nơi đây trở thành một trong những biên giới đất liền đông đúc nhất thế giới với hơn 70 triệu lượt di chuyển mỗi năm.
Dự án chứng minh cách thức hình thành hệ sinh thái xuyên biên giới, nơi một bên cung cấp cơ hội tốt hơn, người lao động và nhân tài sẽ chuyển đến đó. Nếu Indonesia không thể cung cấp các cơ hội cạnh tranh, lực lượng lao động của họ có nguy cơ đi theo mô hình tương tự, di chuyển hoặc chuyển đến Singapore vĩnh viễn, khiến hệ sinh thái địa phương bị suy yếu.
Kinh nghiệm của Indonesia về hợp tác công nghiệp xuyên biên giới đã có từ nhiều thập kỷ trước. Khu công nghiệp Batamindo trên đảo Batam gần Singapore, được thành lập vào đầu những năm 1990 thông qua quan hệ đối tác giữa Indonesia và Singapore, từng là nơi tập trung hàng trăm nhà sản xuất đa quốc gia.
Indonesia cung cấp đất đai, lực lượng lao động và vị trí gần các tuyến đường biển toàn cầu. Singapore mang đến vốn, chuyên môn quản lý và mạng lưới nhà đầu tư quốc tế. Trong nhiều năm, Batamindo đã phát triển mạnh mẽ, chứng minh rằng khi mỗi bên cùng đóng góp thế mạnh tương ứng, cả hai đều có thể cùng thắng.
Nhưng khi các cải cách pháp lý bị đình trệ và chi phí tăng cao, nhiều công ty đã rời đi, để lại Batamindo một lời nhắc nhở rằng những khởi đầu vững chắc có thể lụi tàn nếu không có sự quản trị nhất quán và các ưu đãi thích ứng.
Forest City của Malaysia lại kể một câu chuyện khác. Được xây dựng trên đất khai hoang với những ưu đãi hào phóng, dự án kỳ vọng sẽ thu hút các nhà đầu tư Singapore, dòng vốn và nhu cầu bất động sản cao cấp cũng như người mua. Tuy nhiên, Forest City đã chững lại. Nguồn cung căn hộ hạng sang dư thừa, sự kết nối hạn chế với hệ sinh thái kinh tế Singapore và bất ổn chính trị đã khiến nhiều tòa nhà bị bỏ trống. Điều này cho thấy các dự án không có sự đồng bộ thực sự về nhu cầu và khả năng phục hồi của thể chế có thể sụp đổ, ngay cả khi được rót vốn lớn.
Batamindo và Forest City cùng chứng minh rằng các khu vực xuyên biên giới thành công không phụ thuộc vào tầm nhìn xa hoa mà phụ thuộc vào nhu cầu thực tế, tính nhất quán về chính trị, sự chắc chắn về quy định và kết nối thực sự.
Với việc Khu kinh tế đặc biệt (SEZ) JS-Karimun (BBK) đã được triển khai, Indonesia không thể tiếp tục thụ động. Khu vực Batam-Bintan-Karimun (BBK), chỉ cách Singapore 20 km, sở hữu tiềm năng to lớn. Chỉ riêng Khu kinh tế đặc biệt Tanjung Sauh được quy hoạch dự kiến sẽ thu hút 33.000 tỷ Rp (2,2 tỷ USD) đầu tư và đóng góp 55.000 tỷ Rp (3,67 tỷ USD) vào GDP vào năm 2030, khẳng định vị thế là một trung tâm logistics bổ trợ cho các cảng của Singapore.
Tham vọng này là một phần của tầm nhìn quốc gia. Quy định Tổng thống số 1/2024 đã vạch ra một quy hoạch tổng thể, định vị Batam là trung tâm của các ngành công nghiệp kỹ thuật số và hàng không vũ trụ; Bintan cho du lịch và bảo dưỡng máy bay; trong khi Karimun cho hàng hải và năng lượng. Theo kịch bản lạc quan, dòng vốn đầu tư hằng năm có thể đạt hơn 422.000 tỷ Rp (28,13 tỷ USD) vào năm 2042-2046, trong khi xuất khẩu đặt mục tiêu tăng lên 252 tỷ USD vào năm 2045, và hơn 1 triệu việc làm có thể được tạo ra. Indonesia cũng nên xem xét việc liên kết BBK với JS-SEZ, dù là thông qua việc tham gia một phần hay kết nối các dòng thương mại và đầu tư, để bổ sung cho nhau thay vì cạnh tranh.
Nhưng những vấn đề dai dẳng như tranh chấp đất đai, thủ tục cấp phép chậm chạp và bất ổn pháp lý cần được giải quyết nhanh chóng. Nếu không được giải quyết nhanh chóng, Indonesia có nguy cơ tụt hậu so với các nước láng giềng trong khi chứng kiến các đảo chiến lược của mình trì trệ.
Hành lang Johor-Singapore cho thấy các nền kinh tế mạnh hơn thu hút nhân tài như thế nào. Hơn 350.000 người Malaysia đổ xô đến Singapore mỗi ngày để tìm kiếm mức lương và cơ hội tốt hơn. Nếu Batam và các đảo lân cận không phát triển thành những trung tâm cạnh tranh và đáng sống, giới trẻ Indonesia có thể đi theo con đường tương tự, dần dần làm cạn kiệt nguồn nhân lực quý giá nhất của khu vực. Như đã được nêu bật gần đây trên tờ báo này, Indonesia đang phải vật lộn với tình trạng chảy máu chất xám của các chuyên gia trẻ sang Singapore.
Giải pháp không phải là hạn chế khả năng di chuyển mà là định hình nó. Khu vực BBK phải được xây dựng thành một nơi mà người trẻ có thể phát triển mà không cần rời đi. Điều này có nghĩa là gắn kết đào tạo nghề và hợp tác với các trường đại học Singapore và Malaysia ngay tại BBK, để nâng cao kỹ năng nhân lực tại chỗ thay vì phải ra nước ngoài.
Trên hết, BBK phải đáng sống: nhà ở tốt hơn, dịch vụ chăm sóc sức khỏe đáng tin cậy và giao thông hiệu quả không phải là những thứ xa xỉ, nhưng là thiết yếu nếu khu vực này muốn giữ chân nhân tài.
Vai trò tích cực của Indonesia trong JS-SEZ có thể mở đường cho tam giác SEZ đa quốc gia đầu tiên của ASEAN. Từ đó, các hành lang tiểu vùng khác có thể tiếp nối. Đầu tiên là Hành lang Brunei-Sabah-Kalimantan, kết hợp nguồn tài nguyên năng lượng của Brunei, đất đai và cảng biển của Sabah và sự phát triển thủ đô mới của Kalimantan. Thứ hai là SEZ tiểu vùng sông Mekong, nối liền Lào, Thái Lan và Việt Nam thông qua các chuỗi sản xuất và hệ thống sông chung. Thứ ba là Sàn giao dịch Mindanao-Sulawesi, tích hợp các ngành nghề thủy sản, nông nghiệp và hàng hải trên Biển Celebes.
Đây là sự mở rộng tự nhiên của các mối quan hệ tiểu vùng vốn đã tồn tại. Thông qua việc hài hòa hóa hải quan, công nhận kỹ năng lẫn nhau và những trung tâm nghiên cứu và phát triển chung, ASEAN có thể biến hội nhập thành trải nghiệm hằng ngày của người dân, chứ không chỉ là điều các nhà lãnh đạo tuyên bố tại những hội nghị cấp cao./.
Đỗ Quyên (TTXVN tại Jakarta)