Mỹ “học” được gì từ việc Trung Quốc "ép" Nhật Bản
về đất hiếm?
TTXVN (New York 30/7)
Theo nhận định của tờ “Wall Street Journal”, năm nay Mỹ đã nhận ra rằng Trung Quốc có thể sử dụng sự kiểm soát của mình đối với các khoáng sản đất hiếm như một “công cụ cưỡng chế” khi Bắc Kinh áp đặt các biện pháp kiểm soát xuất khẩu. Nhật Bản đã từng trải qua cảm giác này bởi họ cũng từng là nạn nhân cách đây 15 năm.
Năm 2010, chính phủ Nhật Bản đã hết lần này đến lần khác cam kết sẵn sàng đầu tư hàng trăm triệu USD vào nguồn cung từ Australia. Tuy nhiên, theo Tổ chức An ninh Năng lượng và Kim loại Nhật Bản (JOGMEC) thuộc sở hữu nhà nước, tính đến năm 2024, Nhật Bản vẫn phụ thuộc vào Trung Quốc khoảng 70% lượng đất hiếm nhập khẩu, vốn được sử dụng rộng rãi trong thiết bị điện tử, ô tô và vũ khí. Khi Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm vào tháng 4 vừa qua, một số nhà sản xuất ô tô của Nhật Bản một lần nữa bị ảnh hưởng. Kinh nghiệm này của Nhật Bản mang đến những bài học quan trọng cho Mỹ. Lầu Năm Góc gần đây đã đồng ý góp cổ phần vào công ty MP Materials có trụ sở tại Las Vegas để khai thác và tinh chế đất hiếm trên lãnh thổ Mỹ.
Nhật Bản nhận thấy rằng việc giảm bớt sự phụ thuộc một phần đất hiếm vào Trung Quốc vẫn để lại cho Bắc Kinh nhiều đòn bẩy trong khi nếu độc lập về đất hiếm, sẽ khiến nước này tiêu tốn hàng tỷ USD chứ không phải hàng triệu USD. Sau khi cuộc khủng hoảng qua đi và Trung Quốc nối lại xuất khẩu sang Nhật Bản, tính cấp bách trong việc đa dạng hóa nguồn cung của Nhật Bản đã giảm. Điều đó cho thấy mối nguy hiểm của sự tự mãn ở Mỹ. Sau khi bị ảnh hưởng bởi các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc vào đầu năm nay, Mỹ gần đây đã khiến Trung Quốc mở lại xuất khẩu đất hiếm như một phần của thỏa thuận thương mại. Giáo sư Kazuto Suzuki tại Trường Chính sách Công sau đại học của Đại học Tokyo, cho biết: “Nếu chi phí không phải là vấn đề, việc cắt giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc có thể khả thi nhưng các doanh nghiệp không thể chịu được chi phí cao.” Ông Suzuki nói: “Người dân Nhật Bản ‘hiểu rằng có một điểm yếu, nhưng họ vẫn dựa vào Trung Quốc (vì đất hiếm) vì cho rằng không có lựa chọn nào khác”.
Bốn thập kỷ trước, một nhà khoa học Nhật Bản tên là Masato Sagawa đã phát minh ra loại nam châm vĩnh cửu mạnh nhất có chứa một nguyên tố đất hiếm có tên gọi neodymium.
Phát minh đột phá này là nền tảng của các loại nam châm được sử dụng rộng rãi ngày nay. Vào đầu thế kỷ này, chính Trung Quốc chứ không phải Nhật Bản, đã thống trị nguồn cung 17 nguyên tố đất hiếm cũng như việc tinh chế kim loại và sản xuất nam châm. Năm 2009, 85% lượng đất hiếm nhập khẩu của Nhật Bản đến từ Trung Quốc.
Trung Quốc sau khi nhận ra đất hiếm là một “công cụ ngoại giao”, đã sử dụng nó vào năm 2010 khi một tàu cá Trung Quốc va chạm với các tàu tuần tra của Nhật Bản gần các đảo do Nhật Bản kiểm soát và Trung Quốc tuyên bố chủ quyền. Nhật Bản đã bắt giữ thuyền trưởng và thủy thủ đoàn, gây ra một cuộc đụng độ ngoại giao với Trung Quốc. Các doanh nghiệp Nhật Bản sử dụng đất hiếm đã báo cáo về tình trạng gián đoạn giao hàng nghiêm trọng mặc dù Bắc Kinh phủ nhận mọi hành động. Thuyền trưởng đã được thả dưới áp lực của Trung Quốc và căng thẳng đã dịu đi sau vài tháng. Tuy nhiên, Nhật Bản sau đó đã tìm kiếm các nguồn cung thay thế. Ngoại trưởng Nhật Bản vào thời điểm đó cho biết: “Chúng tôi sẽ theo đuổi nhiều biện pháp phòng ngừa rủi ro khác nhau. Không tốt khi quá phụ thuộc vào một quốc gia”.
Sáng kiến lớn nhất của Tokyo khi đó là đạt một thỏa thuận với công ty Lynas Rare Earths của Australia đã giúp ích phần nào nhưng chưa đủ để làm suy yếu sự thống trị của Trung Quốc về đất hiếm.
JOGMEC, cùng với công ty thương mại Sojitz đã cung cấp cho công ty Lynas khoản vay 225 triệu USD để đảm bảo đất hiếm cho Nhật Bản. Dự án Lynas đã không giúp Nhật Bản đảm bảo một tập hợp con các nguyên tố đất hiếm được gọi là đất hiếm nặng, thường ít phổ biến hơn các loại đất hiếm nhẹ. Các nguyên tố nặng bao gồm dysprosium và Terbium, thường được sử dụng cùng với neodymium (một nguyên tố đất hiếm nhẹ) trong các nam châm vĩnh cửu mạnh. Các công ty khai thác miễn cưỡng đầu tư vào thiết bị chuyên dụng để xử lý một lượng tương đối nhỏ đất hiếm nặng mà họ khai thác cùng với các nguyên tố nhẹ.
Trong lĩnh vực nam châm đất hiếm mà Nhật Bản từng dẫn đầu, nước này thực sự đã gia tăng sự phụ thuộc vào Trung Quốc sau cuộc đối đầu năm 2010. Các công ty lớn nhất của Nhật Bản đã thành lập quan hệ đối tác với các nhà sản xuất nam châm Trung Quốc vào những năm 2010, nhằm tự bảo vệ mình trước sự tống tiền chính trị nếu họ có những đối tác ở Trung Quốc với nguồn cung an toàn. Trong số các thỏa thuận có một liên doanh được thành lập vào năm 2013 giữa công ty TDK có trụ sở tại Tokyo với Rising Nonferrous Metals Share do nhà nước Trung Quốc hậu thuẫn.
Do có bí quyết sản xuất nên các công ty Nhật Bản đã trở thành đối tác hấp dẫn vào thời điểm đó ở Trung Quốc. Sau đó, sự thống trị của Trung Quốc ngày càng lớn:
Năm 2013, thị phần của Nhật Bản trong thị trường nam châm neodymium toàn cầu là 23% trong khi Trung Quốc chiếm khoảng 3/4. Theo số liệu của chính phủ dựa trên dữ liệu từ công ty nghiên cứu Fuji Keizai, đến năm 2021, thị phần của Nhật Bản giảm còn 15% trong khi của Trung Quốc tăng lên khoảng 84%. Năm 2023, JOGMEC và Sojitz đã đầu tư thêm 200 triệu AUD (khoảng 130 triệu USD) vào công ty Lynas vốn gần đây đã bắt đầu sản xuất dysprosium và terbium, trong đó có tới 65% sẽ được chuyển đến Nhật Bản theo thỏa thuận.
Trong khi đó, JOGMEC và công ty năng lượng Iwatani hồi tháng 3 vừa qua cho biết sẽ đầu tư khoảng 129 triệu USD vào một công ty con của Carester (Pháp) để hỗ trợ một dự án có thể cung cấp 1/5 nhu cầu dysprosium và terbium của Tokyo. Nhật Bản hiện cho biết nước này muốn tăng cường sản xuất nam châm neodymium, phát triển nam châm sử dụng lượng đất hiếm nhỏ hơn và tăng cường tái chế./.