Lối thoát cho các quốc gia phụ thuộc tài nguyên
TTXVN (Algiers 30/7): Báo cáo mới công bố của Hội
nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD) cảnh báo rằng, trong bối cảnh nhiều quốc gia đang phát triển vẫn phụ thuộc sâu sắc vào những mặt hàng cơ bản, việc đa dạng hóa nền kinh tế và gia tăng giá trị cho các sản phẩm là điều cấp thiết nhằm bảo đảm tăng trưởng bền vững và giảm thiểu rủi ro từ biến động thị trường.
Báo cáo nhấn mạnh, tình trạng phụ thuộc vào hàng hóa cơ bản - vấn đề đã được cộng đồng quốc tế quan tâm từ lâu - đang cản trở quá trình phát triển công nghiệp và làm suy giảm sự ổn định tài khóa tại nhiều quốc gia, nhất là khi giá hàng hóa toàn cầu biến động mạnh. Các mặt hàng cơ bản được phân thành ba nhóm chính: năng lượng, khoáng sản và nông sản, bao gồm từ lúa mỳ, cà phê đến kim loại như đồng hay lithium.
Số liệu của UNCTAD cho thấy, hơn 80% các nước kém phát triển nhất và những quốc gia đang phát triển không giáp biển, cùng khoảng 60% các quốc đảo nhỏ đang phát triển, đều ở trong tình trạng phụ thuộc vào xuất khẩu hàng hóa cơ bản. Trong giai đoạn 2021-2023, có tới 95/143 quốc gia đang phát triển được đánh giá là vẫn phụ thuộc lớn vào nguồn thu từ xuất khẩu các mặt hàng này.
Tình trạng này đặc biệt rõ rệt ở khu vực Trung và Tây Phi, nơi phần lớn các nước thu hơn 80% doanh thu xuất khẩu từ hàng hóa cơ bản.
Mức độ phụ thuộc tương tự cũng được ghi nhận tại Trung Á và Nam Mỹ - những khu vực có nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào. Báo cáo cảnh báo, nếu không có những nỗ lực bổ sung nhằm đa dạng hóa kinh tế và tăng giá trị sản phẩm, các quốc gia có thể bỏ lỡ cơ hội chuyển đổi tài nguyên thành động lực phát triển bền vững và linh hoạt.
Cũng theo báo cáo, hàng hóa cơ bản vẫn là động lực quan trọng của thương mại toàn cầu, chiếm khoảng 1/3 tổng giá trị giao dịch.
Tuy nhiên, chính giá trị gia tăng mới là yếu tố then chốt giúp các nền kinh tế trở nên đa dạng và có khả năng chống chịu tốt hơn. Trong giai đoạn 2021-2023, các mặt hàng cơ bản chiếm 32,7% tổng giá trị thương mại toàn cầu, giảm nhẹ so với mức 35,5% cách đây một thập niên.
UNCTAD chỉ ra rằng, dù giá trị thương mại toàn cầu trong giai đoạn này tăng 25,6%, giá trị thương mại của các mặt hàng cơ bản chỉ tăng ở mức khiêm tốn 15,5%. Điều này cho thấy, các quốc gia xuất khẩu chủ yếu là hàng hóa thô có nguy cơ không thể tận dụng đầy đủ những lợi ích của thương mại toàn cầu, vốn đang chuyển dịch mạnh mẽ sang hướng đổi mới, đa dạng hóa và sản xuất có giá trị gia tăng cao.
*Cơ cấu thương mại hàng hóa thay đổi Trong giai đoạn 2021-2023, các mặt hàng năng lượng vẫn chiếm tỷ trọng lớn nhất trong thương mại hàng hóa cơ bản toàn cầu, với 44,5% tổng giá trị – tuy nhiên đã giảm mạnh so với mức 52,1% cách đây 10 năm. Sự sụt giảm này chủ yếu do giá dầu giảm và xu hướng chuyển dịch sang năng lượng tái tạo, làm thay đổi dòng chảy thương mại toàn cầu.
Ngược lại, xuất khẩu hàng nông sản tăng mạnh 34%, đạt giá trị 2.292 tỷ USD, chủ yếu nhờ vào các mặt hàng thực phẩm. Các sản phẩm khoáng sản như quặng, kim loại… cũng ghi nhận mức tăng 33,4%, với giá trị trung bình khoảng 1.650 tỷ USD mỗi năm trong cùng kỳ.
Xét theo khu vực, châu Á tiếp tục dẫn đầu về xuất khẩu hàng hóa cơ bản, trong khi vị thế của châu Phi có xu hướng suy giảm. Theo báo cáo của UNCTAD, khu vực châu Á – châu Đại Dương tiếp tục giữ vị trí quan trọng trong thương mại hàng hóa cơ bản toàn cầu, chiếm khoảng 37,1% giá trị xuất khẩu hàng hóa cơ bản trong giai đoạn 2021-2023. Mặc dù khu vực này có đa dạng về mức độ phụ thuộc vào hàng hóa cơ bản giữa các quốc gia, nhưng nhìn chung, sự chuyển dịch sang những ngành sản xuất có giá trị gia tăng cao và đa dạng hóa kinh tế đã góp phần giảm dần tỷ lệ phụ thuộc vào xuất khẩu nguyên liệu thô.
UNCTAD cũng ghi nhận sự phát triển mạnh mẽ của các quốc gia Đông Á và Đông Nam Á trong việc đẩy mạnh sản xuất chế biến và gia tăng giá trị sản phẩm xuất khẩu, qua đó nâng cao khả năng chống chịu trước biến động giá cả hàng hóa cơ bản trên thị trường quốc tế. Điều này tạo thuận lợi cho khu vực trong việc xây dựng nền kinh tế đa dạng, bền vững và linh hoạt hơn trong tương lai.
Tuy nhiên, báo cáo cũng cảnh báo rằng vẫn còn một số quốc gia trong khu vực đang gặp khó khăn trong việc giảm sự phụ thuộc vào các mặt hàng nguyên liệu thô, đặc biệt là những nước có nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú nhưng chưa phát triển đủ các ngành công nghiệp chế biến sâu.
Xuất khẩu hàng hóa cơ bản của châu Phi giảm 5,6%, chủ yếu do sự sụt giảm từ các nước xuất khẩu dầu lớn như Nigeria, Angola và Algeria. Tổng doanh thu từ xuất khẩu hàng hóa cơ bản của châu Phi đã giảm hơn 25 tỷ USD so với một thập niên trước, xóa nhòa mức tăng trưởng từ nông nghiệp và khoáng sản.
*Chính sách phù hợp có thể tạo đột phá UNCTAD nhận định, với các chính sách đúng đắn, quá trình chuyển đổi kinh tế là hoàn toàn khả thi. Báo cáo dẫn ví dụ về Indonesia và Guatemala – hai quốc gia đã thành công trong việc giảm tỷ lệ phụ thuộc vào hàng hóa cơ bản xuống dưới ngưỡng 60%. Kết quả này đạt được nhờ sự kết hợp giữa chính sách có trọng tâm, đầu tư chiến lược và việc mở rộng khả năng tiếp cận thị trường.
Báo cáo kết luận, con đường xây dựng một nền kinh tế đa dạng, bền vững và có sức chống chịu cao bắt đầu từ việc thoát khỏi sự lệ thuộc vào hàng hóa cơ bản và thúc đẩy chuỗi giá trị nội địa.
Hàng hóa cơ bản là các sản phẩm thô hoặc sơ chế như nông sản, khoáng sản và năng lượng, được giao dịch rộng rãi trên thị trường quốc tế. Chúng có tính thay thế cao, giá cả biến động mạnh và đóng vai trò quan trọng trong thương mại toàn cầu./.
Nguyễn An (TTXVN tại Algiers­)