Bí ẩn địa danh thành cổ xã Cao Dương
Phú Thọ (TTXVN 30/7)
Tại xóm Bá Lam, xã Cao Dương, Phú Thọ, những cổng thành cổ bí ẩn từ lâu đã được người dân truyền miệng nhau gọi bằng tên “Thành nhà Mạc”. Tuy nhiên, cho đến nay, vẫn chưa có một bằng chứng khảo cổ nào xác thực về niên đại cũng như cổng “Thành nhà Mạc” được xây dựng vào giai đoạn lịch sử nào ?
*Dấu tích giữa đời thường Theo quan sát của phóng viên TTXVN, “Thành nhà Mạc” (theo cách gọi của người dân xóm Bá Lam) chỉ còn lại cổng thành phía Tây khá nguyên vẹn, kiến trúc mái vòm với các lớp khác nhau xây bằng gạch bát. Cổng phía Nam chỉ còn lại dấu tích phần tường thành và hai trụ cổng. Phía trong vòm cổng thành của hai cổng có những khối đá vuông đục lỗ tròn, theo lời chia sẻ của những người cao niên nơi đây thì những khối đá vuông đục lỗ có thể là dùng để cắm then cài cửa thành. Hai cổng phía Đông và Bắc đã không còn, dấu tích phần tường đá ong cũng còn lại rất ít.
Ông Trần Văn Lượng người xóm Bá Lam cho biết, quá trình đào đất làm các công trình phụ trợ, trồng cây ăn quả trong khu vực thành cổ, mạn cổng thành phía Bắc, ông phát hiện dưới lớp đất sâu là một lớp đá ong được lát bằng phẳng. Theo ông Lượng, đây có thể là nền móng của một công trình kiến trúc xưa.
Cụ Bùi Thị Yện (92 tuổi) xóm Bá Lam nhớ lại: “Khi tôi còn bé,  trong khu vực thành cổ có dấu tích vài nền nhà rộng được lát đá xanh kích. Tuy nhiên về sau này, những nền đá đã bị dỡ bỏ, người dân lấy đá về xây dựng”.
Cũng theo nhiều người dân xóm Bá Lam, người dân canh tác trong khu vực thành cổ đã đào được nhiều đồ gốm sứ như bát, đĩa, chum, vò... Đặc biệt, có những hũ sành chứa chất lỏng đặc sệt như mật mía. Ở mạn phía Bắc khu vực thành cổ còn có một khối đá vuông, chính giữa khối đá có một trụ tròn nhô lên được mài nhẵn, đây rất có thể là chân cột còn sót lại từ các công trình kiến trúc xưa từng tồn tại bên trong thành.
*Cần xác minh lịch sử tên gọi “Thành nhà Mạc” Tên gọi “Thành nhà Mạc” được người dân xóm Bá Lam, xã Cao Dương, tỉnh Phú Thọ sử dụng từ nhiều đời nay. Tuy nhiên hiện nay vẫn chưa có bằng chứng, tư liệu lịch sử nào chứng minh thành cổ này có liên quan đến triều đại nhà Mạc.
Năm 1995, Khu vực thành cổ được Bảo tàng tỉnh Hòa Bình cũ kiểm kê và đưa vào danh mục di tích với tên gọi “Thành nhà Mạc”, chỉ dựa trên lời kể dân gian. Năm 1998, UBND tỉnh Hòa Bình cũ ra quyết định bảo vệ di tích đồng thời đề nghị xếp hạng di tích cấp quốc gia. Tuy nhiên, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chưa công nhận do thiếu tài liệu lịch sử liên quan.
Ông Lê Quốc Khánh, nguyên Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hòa Bình cũ cho biết, hiện chưa tìm được tài liệu lịch sử cũng như ghi chép nào về điểm di tích “Thành nhà Mạc” tại xã Cao Dương. Tên gọi “Thành nhà Mạc” hiện nay là tên gọi của người dân địa phương, không có cơ sở khoa học.” Trước một địa danh có giá trị khảo cổ tại địa phương có nguy cơ bị mai một, ông Bùi Hữu Điền, Chủ tịch UBND xã Cao Dương cho biết: Thời gian tới, Chính quyền xã Cao Dương sẽ đề nghị Viện Khảo cổ học Việt Nam tiến hành khai quật nghiên cứu để làm rõ niên đại, nguồn gốc lịch sử của di tích “Thành Nhà Mạc”.
Đến nay, “Thành Nhà Mạc” xã Cao Dương, tỉnh Phú Thọ vẫn là một địa danh lưu giữ bí ẩn và đang dần mai một. Nhiều công trình nhà ở, vườn cây ăn quả đã được người dân xóm Bá Lam, xã Cao Dương xây dựng trong khuôn viên đã và đang làm mất đi những dấu vết còn sót lại của địa danh này.
Những dấu tích còn lại và những câu chuyện người dân còn lưu giữ truyền miệng qua nhiều đời là tư liệu quý, gợi mở về một thời kỳ lịch sử cần được tìm hiểu và lưu giữ. Việc tiến hành khai quật, nghiên cứu sẽ không chỉ góp phần làm rõ nguồn gốc địa danh “Thành Nhà Mạc” mà còn giúp bảo tồn một phần di sản văn hóa vùng đất xã Cao Dương, Hòa Bình cũ nay là tỉnh Phú Thọ./.
Lưu Trọng Đạt