Vai trò của Đông Nam Á trong kiến trúc thương mại mới
TTXVN (New Delhi 1/8): Trang thediplomat mới đây có bài phân tích về việc các quốc gia Đông Nam Á đang phải cân bằng mối quan hệ phức tạp với Trung Quốc và áp lực kiểm soát xuất khẩu từ Mỹ, đồng thời xây dựng chiến lược thương mại linh hoạt giữ vững uy tín khu vực. Thay vì chọn phe, họ hướng tới phát triển cơ chế kiểm soát xuất khẩu dựa trên ưu tiên riêng về đổi mới và tự chủ. Qua đó, Đông Nam Á sẽ đóng vai trò trung tâm trong kiến tạo một mô hình thương mại công bằng, minh bạch và cân bằng trong kỷ nguyên mới của Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.
Sự phát triển của khu vực này dựa nhiều vào thương mại tự do, tuy nhiên, sự cởi mở đó đang bị đe dọa bởi làn sóng chủ nghĩa bảo hộ ngày càng gia tăng cùng với các biện pháp kiểm soát xuất khẩu nghiêm ngặt từ phía Mỹ. Nhà Trắng đã thắt chặt quản lý xuất khẩu công nghệ tiên tiến thông qua các công cụ như Danh sách Thực thể và Quy định Sản phẩm Trực tiếp Nước ngoài của Cục Công nghiệp và An ninh (BIS), nhằm ngăn chặn Trung Quốc tiếp cận các công nghệ nhạy cảm. Thế nhưng, các biện pháp này đang bị các công ty Trung Quốc khéo léo né tránh qua Đông Nam Á, nơi họ lợi dụng các kẽ hở pháp lý bằng cách định tuyến hàng hóa qua các chi nhánh ở những nền kinh tế mở như Singapore, Malaysia, Campuchia,.... Bên cạnh đó, do phải đối mặt với mức thuế quan cao hơn, nhiều công ty Trung Quốc buộc phải chuyển hướng vận chuyển hàng hóa qua các quốc gia Đông Nam Á. Hoạt động trung chuyển này đang ngày càng làm Washington lo ngại.
Các chiến thuật né tránh này gây khó khăn cho việc thực thi chính sách thương mại của Mỹ, đồng thời tạo ra những rủi ro sâu sắc hơn đối với tính toàn vẹn kinh tế lâu dài, quyền tự chủ về quy định và vị thế chiến lược của Đông Nam Á – vùng đất nằm giữa hai đối tác thương mại lớn nhất của khu vực là Mỹ và Trung Quốc. Thành công của Đông Nam Á phụ thuộc vào sự cởi mở liên tục trong thương mại, nhưng chính sự cởi mở ấy đang bị đe dọa khi các quy định bên ngoài đối lập với những chuẩn mực thương mại tự do. Các quốc gia Đông Nam Á hiện đứng trước nhiệm vụ phức tạp là vừa duy trì sự thịnh vượng và tính trung lập của nền kinh tế, vừa ngăn chặn việc quyền tài phán của mình bị lợi dụng làm kênh trốn tránh quy định.
Những diễn biến gần đây đã phản ánh mức độ nghiêm trọng của thách thức nói trên. Các trung tâm công nghệ của Malaysia như Penang và Johor bị cảnh báo về hành vi vận chuyển chip hỗ trợ AI từ các nhà cung cấp Mỹ sang những thực thể Trung Quốc nằm trong danh sách đen. Vào năm 2024, Bộ Thương mại Mỹ đã kết luận rằng các mô-đun năng lượng Mặt trời lắp ráp tại một số quốc gia châu Á, trong đó có Campuchia, Malaysia, Thái Lan,... với nguyên liệu đầu vào từ Trung Quốc, đã vi phạm luật thương mại của Mỹ.
Phản ứng chính sách từ các quốc gia bị ảnh hưởng đã phản ánh sự công nhận và quan ngại ngày càng gia tăng về những tác động tiêu cực đối với nền kinh tế khu vực. Chẳng hạn, Singapore đã siết chặt các yêu cầu về công bố thông tin, tăng cường giám sát đối với các công ty vỏ bọc và đẩy mạnh hợp tác với các sáng kiến đa phương như Lực lượng Đặc nhiệm Hành động Tài chính (FATF). Malaysia cũng đã nâng cao mức độ kiểm toán theo Đạo luật Thương mại Chiến lược và đang tiến hành điều tra các cơ chế mà qua đó các công ty vỏ bọc hỗ trợ cho các chương trình trung chuyển. Mặc dù những biện pháp này không phải là sự nhượng bộ dưới sức ép từ Mỹ, nhưng chúng thể hiện phản ứng chiến lược dựa trên nhận thức rằng việc quản lý yếu kém sẽ gây tổn hại lâu dài đến chủ quyền và uy tín quốc gia. Trước những chính sách này, các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã đẩy mạnh hợp tác ngoại giao với các nước Đông Nam Á nhằm củng cố quan hệ kinh tế và khẳng định vị thế Trung Quốc như một quốc gia ủng hộ thương mại tự do.
Đối với các quốc gia Đông Nam Á, thách thức trọng tâm không chỉ là đáp ứng các yêu cầu từ bên ngoài mà còn nằm ở việc xây dựng năng lực phục hồi và hệ thống quản lý vững chắc. Nếu khu vực này trở thành con đường mặc định để lách các quy định kiểm soát toàn cầu, điều đó có thể làm xói mòn niềm tin từ các đối tác thương mại lớn, kích động các biện pháp phản ứng đơn phương và làm suy yếu khả năng dự đoán vốn đã tạo nên sức hấp dẫn đầu tư cho các nền kinh tế Đông Nam Á. Hơn thế nữa, những động thái như vậy còn đe dọa giảm thiểu quyền tự chủ của khu vực trong việc định hình các khuôn khổ quản trị thương mại và công nghệ trong tương lai.
Đồng thời, các quốc gia Đông Nam Á cần thận trọng trong việc điều hướng mối quan hệ kinh tế sâu sắc và phức tạp với Trung Quốc, khi nhiều chuỗi cung ứng trong khu vực gắn bó chặt chẽ với sản xuất tại quốc gia này. Bất kỳ hành động nào phù hợp với các hạn chế của Mỹ đều có nguy cơ kích hoạt các biện pháp trả đũa kinh tế từ Trung Quốc. Do đó, thách thức thực sự không phải là lựa chọn đứng về bên nào, mà là xây dựng một chiến lược thương mại rõ ràng, linh hoạt ứng phó với áp lực bên ngoài, đồng thời giữ vững uy tín và vị thế. Cân bằng này càng trở nên quan trọng khi các xu hướng lớn đang tái định hình động lực thương mại tại Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, với thuế quan của Mỹ đối với hàng Trung Quốc, chính sách công nghiệp mới và các hiệp định thương mại tự do ngày càng được thúc đẩy mạnh mẽ.
Vấn đề không nằm ở việc Đông Nam Á nên nghiêng về khuôn khổ chính sách của Mỹ hay Trung Quốc, mà là khả năng dẫn dắt xây dựng một kiến trúc thương mại đề cao cả sự cởi mở lẫn liêm chính. Điều này đồng nghĩa với việc phát triển các cơ chế kiểm soát xuất khẩu không bị áp đặt từ bên ngoài, mà được đồng thiết kế dựa trên các ưu tiên của khu vực về đổi mới sáng tạo, quản trị dữ liệu và tự chủ chiến lược.
Khi khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương bước vào kỷ nguyên ưu tiên công nghệ và thương mại, các quốc gia như Singapore, Malaysia, Campuchia và Việt Nam ngày càng đóng vai trò then chốt trong việc định hình hiện trạng mới. Việc tăng cường minh bạch quy định, cải thiện phối hợp xuyên biên giới và bảo vệ tính trung lập của khu vực chính là những khoản đầu tư chiến lược cho tương lai. Bằng cách tiếp tục xử lý những thách thức này theo hướng riêng biệt và sáng tạo, các quốc gia Đông Nam Á có thể góp phần định hình một mô hình phục hồi thương mại mới - không chỉ là những quân cờ trong cuộc cạnh tranh giữa các cường quốc, mà còn là biểu tượng của giá trị cởi mở và ngoại giao cân bằng của khu vực./.
Quang Trung (TTXVN tại New Delhi)