QUAN HỆ NGA-TRUNG LIỆU CÓ BỀN CHẶT?
(Tạp chí Politique Internationale, Pháp )
Dưới đây là bài phỏng vấn đáng chú ý của nhà báo Frédéric de Monicault (báo Le Figaro, Pháp), với Sylvie Bermann, nguyên đại sứ Cộng hòa Pháp tại Bắc Kinh, London và Moskva, về các vấn đề xung quanh quan hệ Nga-Trung trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược của những nước này với Mỹ. Theo Sylvie Bermann, trật tự quốc tế đang chuyển dịch từ mô hình đa phương sang hệ thống đa cực thực dụng, nơi sức mạnh quân sự và kinh tế ngày càng chi phối chính sách đối ngoại. Liên hợp quốc và luật pháp quốc tế đang bị đẩy ra ngoài lề, trong khi các quốc gia mới nổi ngày càng đòi hỏi vai trò lớn hơn trên trường quốc tế. Nội dung cuộc phỏng vấn như sau:
Trục Moskva-Bắc Kinh đang được củng cố - Frédéric de Monicault: Phải chăng trục quan hệ Nga-Trung đang được củng cố?
+ Sylvie Bermann: Trong nhiệm kỳ đầu, Tổng thống Donald Trump tỏ ra ngưỡng mộ Vladimir Putin - người ông xem như hiện thân của quyền lực - nhưng ông lại không nhận được sự ủng hộ từ chính quyền và các cơ quan tình báo Mỹ trong việc thiết lập quan hệ gần gũi với Moskva. Cuộc gặp thượng đỉnh giữa Trump và Putin tại Helsinki năm 2018 ban đầu diễn ra suôn sẻ, cho đến khi Trump gây sốc trong buổi họp báo chung bằng việc công khai đứng về phía Putin, phủ nhận cáo buộc Nga can thiệp bầu cử do chính tình báo Mỹ đưa ra.
Tuy nhiên, sau đó các cuộc tiếp xúc song phương bị hạn chế, và Washington tiếp tục áp đặt thêm nhiều lệnh trừng phạt đối với Moskva.
Ở nhiệm kỳ hiện tại - thường được gọi là Trump 2.0 - Trump vẫn giữ cách tiếp cận tương tự: Tập trung vào các thỏa thuận đầu tư song phương và mong muốn khôi phục vị thế quốc tế của Nga, hơn là chú trọng đến việc giải quyết chiến tranh ở Ukraine. Tuy nhiên, thực tế cho thấy ông đã thất vọng: Mặc dù liên tục kêu gọi ngừng bắn, nhưng Tổng thống Putin vẫn tiếp tục phát động chiến sự. Trong bối cảnh ấy, Moskva ngày càng ngả về Bắc Kinh, và trục Nga-Trung được củng cố thêm.
- Vậy mối liên kết Nga-Trung đã hình thành như thế nào trong những năm gần đây, bất chấp chính sách của Mỹ?
+ Bước ngoặt quan trọng trong quan hệ Nga-Trung là Thế vận hội mùa Đông Sochi 2014. Trong khi nhiều nước phương Tây kêu gọi tẩy chay, Trung Quốc lại công khai ủng hộ sự kiện này. Chủ tịch Tập Cận Bình đích thân tham dự lễ khai mạc - một cử chỉ thể hiện rõ lập trường chính trị của Trung Quốc. Không lâu sau đó, khi Nga sáp nhập bán đảo Crimea, Trung Quốc không lên án hành động này. Chính những dấu hiệu đồng thuận như vậy đã đặt nền móng cho sự xích lại gần nhau của 2 bên.
Điều này trái ngược hoàn toàn so với thời kỳ của Boris Yeltsin. Khi đó, Nga còn ca ngợi dân chủ và nhân quyền, đồng thời phê phán mô hình chuyên chế của Trung Quốc. Nhưng sau khi quan hệ Moskva-Washington xấu đi, Điện Kremlin bắt đầu chuyển hướng.
Không chỉ có yếu tố địa chính trị, quan hệ Nga-Trung còn được thắt chặt nhờ yếu tố cá nhân. Tập Cận Bình và Vladimir Putin đều là những nhà lãnh đạo thuộc cùng một thế hệ, nắm giữ quyền lực tối cao và chưa có dấu hiệu sẽ rời bỏ vị trí lãnh đạo. Tại Nga, nhiệm kỳ của Putin có thể kéo dài đến năm 2036 theo sửa đổi hiến pháp; còn ở Trung Quốc, không có bất kỳ giới hạn nhiệm kỳ nào đối với Tập Cận Bình.
Ba nhà lãnh đạo, 3 cách khẳng định quyền lực - Trong 3 nhà lãnh đạo - Donald Trump, Vladimir Putin và Tập Cận Bình - ai đang thể hiện hiệu quả nhất quyền lực cũng như tầm ảnh hưởng của mình trên trường quốc tế hiện nay?
+ Tập Cận Bình dường như là người kiểm soát quyền lực trong nước một cách chặt chẽ nhất, đồng thời thể hiện sự cứng rắn và kiên định trên trường quốc tế. Ông không nhượng bộ trước các đòn áp thuế từ Mỹ dưới thời Trump và vẫn duy trì được hình ảnh một nhà lãnh đạo điềm tĩnh, kiên định.
Về phía Vladimir Putin, ông từng được nhìn nhận là một nhà lãnh đạo biết điều phối quan hệ quốc tế mềm dẻo. Tuy nhiên, cuộc xâm lược Ukraine vào năm 2022 đã làm sụp đổ phần lớn hình ảnh đó. Thay vì tiếp tục củng cố uy tín quốc tế mà ông đã dày công xây dựng, Putin lại sa lầy vào cuộc chiến khiến Nga bị phương Tây cô lập và lên án mạnh mẽ.
Donald Trump là một trường hợp khác. Mặc dù được bầu cử một cách hợp pháp và vẫn là người đứng đầu siêu cường số một thế giới, nhưng ông thường bị chỉ trích vì tính khí thất thường, phát ngôn gây tranh cãi và thiếu kỷ luật trong phong cách điều hành. Tuy vậy, không thể phủ nhận ảnh hưởng của ông trên bàn cờ địa chính trị toàn cầu, ngay cả khi ông không có nền tảng tri thức chính trị hoặc chiều sâu lịch sử như Putin hay Tập Cận Bình.
Tiếp cận Donald Trump: Bài toán hóc búa của giới ngoại giao - Các nhà lãnh đạo hay nhà ngoại giao cần tiếp cận Donald Trump như thế nào để bảo đảm tiếng nói của mình được lắng nghe?
+ Khó có thể chắc chắn là có được “bí quyết” tiếp cận Trump. Tính khí khó đoán và những phát ngôn bất ngờ khiến việc chuẩn bị cho bất kỳ cuộc tiếp xúc ngoại giao nào với ông đều trở nên phức tạp. Ngay cả những cộng sự thân cận trong Chính quyền Trump cũng nhiều lần rơi vào thế bị động trước các tuyên bố bất ngờ của Tổng thống.
Tôi còn nhớ tại một cuộc họp giữa các cố vấn cấp cao của Pháp và Anh giai đoạn nhiệm kỳ đầu của Trump, một số người so sánh ông với một đứa trẻ - không theo nghĩa xúc phạm - mà là bởi người đối thoại phải hết sức khéo léo để tránh khơi dậy những cơn giận dữ khó lường từ Trump. Mặc dù vậy, không nên đánh giá thấp ông ta. Trump không chỉ là một cựu doanh nhân bất động sản như nhiều người nghĩ, mặc dù thiếu bề dày chính trị so với Vladimir Putin - người từng được tôi luyện trong Ủy ban an ninh quốc gia Liên Xô (KGB) - nhưng hiện nay, ông đã có sự chuẩn bị tốt hơn nhiều so với nhiệm kỳ đầu, đặc biệt nhờ sự hậu thuẫn của một đội ngũ trung thành, trong đó có Marco Rubio - người đang đảm nhiệm vai trò Ngoại trưởng kiêm Cố vấn an ninh quốc gia một cách hiệu quả.
Vai trò mờ nhạt của Liên minh châu Âu trong bàn cờ quyền lực toàn cầu - Còn Liên minh châu Âu (EU) thì sao? Liệu EU có còn cơ hội tạo ảnh hưởng trong các cuộc tranh luận quốc tế?
+ Thành thật mà nói, EU hiện đang bị gạt ra ngoài lề trong thế trận quyền lực toàn cầu. Khối này không có vị thế ngang hàng với 3 siêu cường: Mỹ, Trung Quốc và Nga.
Một phần nguyên nhân đến từ đánh giá sai lầm của khối. EU từng tin rằng nhiệm kỳ đầu của Donald Trump chỉ là một “tai nạn chính trị” mang tính tạm thời, và mọi thứ sẽ trở lại bình thường sau khi ông rời Nhà Trắng. Nhưng thực tế cho thấy điều đó không xảy ra. Dưới thời Tổng thống Joe Biden, EU - đặc biệt là Pháp - cũng không được đối xử tốt hơn. Hãy nhớ lại năm 2021, khi Australia đơn phương hủy hợp đồng mua tàu ngầm với Pháp để chuyển sang hợp tác với Mỹ và Anh trong Thỏa thuận quốc phòng 3 bên gồm Australia, Anh và Mỹ (AUKUS). Hợp đồng này không được nối lại và các tàu ngầm của Pháp gần như chắc chắn sẽ không bao giờ được bàn giao.
Hơn nữa, một cường quốc đích thực phải thể hiện sự nhất quán giữa lời nói và hành động. EU tuy đã nỗ lực hỗ trợ Ukraine, nhưng vẫn chưa thể thay thế vai trò trụ cột của Mỹ. Việc viện trợ vũ khí cũng gặp trở ngại do phụ thuộc vào linh kiện công nghệ Mỹ - các thiết bị này chỉ được xuất khẩu khi có sự chấp thuận của Washington. Tại Trung Đông, ảnh hưởng của EU còn mờ nhạt hơn nữa.
Cục diện quan hệ Mỹ-Trung-Nga - Cục diện quan hệ Mỹ-Trung-Nga hiện nay có gợi nhớ đến một thời kỳ lịch sử nào trong quá khứ không?
+ Tình hình địa chính trị hiện nay gợi nhớ đến năm 1972, thời điểm trật tự liên minh toàn cầu bắt đầu có dấu hiệu thay đổi. Khi đó, Tổng thống Mỹ Richard Nixon, với mục tiêu kiềm chế Liên Xô, đã chủ động cải thiện quan hệ với Trung Quốc. Ngoại trưởng Henry Kissinger thậm chí từng hình dung về một “liên minh bán chính thức” giữa Washington và Bắc Kinh.
Tuy nhiên, mối quan hệ này không kéo dài. Sau khi Liên Xô sụp đổ, Mỹ và Trung Quốc không còn kẻ thù chung để duy trì sự gắn kết. Từ đó, quan hệ giữa 3 cường quốc - Mỹ, Nga và Trung Quốc - luôn bị chi phối bởi lợi ích thực dụng hơn là lý tưởng chung. Ngày nay, Moskva và Bắc Kinh có vẻ thân thiết hơn, nhưng điều đó không nên khiến ta quên rằng ngay cả khi học thuyết cộng sản từng là sợi dây liên kết giữa 2 nước, Liên Xô vẫn giữ vai trò “người anh cả” đầy áp đặt đối với Trung Quốc.
Cuộc chiến tại Ukraine càng làm mờ ranh giới giữa các khối liên minh. Mặc dù vậy, xét về văn hóa, lịch sử, nguồn gốc dân tộc và dân số, Nga vẫn có mối liên hệ gần gũi với châu Âu hơn là với châu Á.
Pháp và bài toán khẳng định vai trò trong một châu Âu chia rẽ - Nếu tách biệt với EU, liệu Pháp, có thể tự khẳng định vị thế của mình trên trường quốc tế?
+ Pháp vẫn giữ được ảnh hưởng nhất định. Paris có thể đưa ra nhiều sáng kiến giá trị và có tiềm năng đóng vai trò độc lập trong một số hồ sơ. Tuy nhiên, uy tín của Pháp trong EU bị suy giảm phần nào vì xu hướng hành động đơn phương, thiếu sự phối hợp sâu sắc với các đối tác châu Âu khác.
- Còn các quốc gia châu Âu khác?
+ Chúng ta sẽ sớm thấy Thủ tướng Đức Friedrich Merz định hình chính sách đối ngoại của Berlin theo hướng nào. Cho đến nay, ông đã có những phát biểu cứng rắn ủng hộ Ukraine và cam kết tăng cường quốc phòng. Trái lại, người tiền nhiệm Olaf Scholz lại tỏ ra thận trọng hơn khi đối phó với Nga. Về phía Anh, dù đã rời EU, họ đang dần xích lại gần châu Âu - đặc biệt là với Pháp - trong các vấn đề an ninh và quốc phòng.
Tuy nhiên, một xu hướng đáng lo ngại đang nổi lên: Đó là sự lan rộng của các phong trào dân túy, đặt chủ quyền quốc gia lên trên hợp tác đa phương. Điều này đang làm suy yếu vai trò chiến lược của châu Âu, vốn từng được kỳ vọng trở thành trụ cột của chủ nghĩa đa phương toàn cầu. Trong khi đó, trục Nga-Trung lại đang củng cố thêm sức mạnh của các mô hình cầm quyền chuyên chế.
Kinh tế: Yếu tố có thể thúc đẩy hay cản trở hòa bình - Ở góc độ kinh tế, liệu các thách thức thương mại và lợi ích kinh doanh có thể trở thành động lực thúc đẩy hòa bình?
+ Rất khó để đưa ra một câu trả lời chắc chắn. Chúng ta thấy rõ điều đó dưới thời Donald Trump, với chính sách thuế quan thay đổi liên tục - khiêu khích rồi nhượng bộ - và nhiều khi cần tới sự điều chỉnh từ các thiết chế ra quyết định lớn ở phía bên kia Đại Tây Dương (nước Mỹ-ND).
Tuy vậy, những những động lực kinh tế then chốt vẫn hiện hữu bất chấp những biến động bên ngoài, nhất là tại Trung Quốc - nơi các ưu tiên kinh tế thường lấn át mục tiêu chính trị. Bắc Kinh coi cuộc chiến ở Ukraine là bất lợi: Nó làm gián đoạn tuyến vận chuyển hàng hóa quốc tế và khiến các doanh nghiệp Trung Quốc bị vướng vào lệnh trừng phạt thứ cấp. Ngoài ra, Trung Quốc cũng đang đối mặt với nhiều thách thức nội tại như tốc độ già hóa dân số nhanh và gánh nặng nợ công ngày càng lớn - những yếu tố có thể làm lu mờ triển vọng tăng trưởng dài hạn.
Về phần Nga, dù đang chịu sức ép trừng phạt, nước này vẫn là một cường quốc kinh tế với nguồn tài nguyên dồi dào, ngành nông nghiệp hiệu quả và nhiều doanh nghiệp năng lực tốt. Tuy nhiên, cải cách cơ cấu vẫn là điều cần thiết để hệ thống vận hành hiệu quả hơn. Theo Ngân hàng thế giới (WB), Nga là nền kinh tế lớn thứ tư thế giới năm 2024 nếu tính theo sức mua tương đương (PPP). Dù vậy, nền kinh tế này đang trong tình trạng quá nóng, với lạm phát ở mức cao.
Liệu kinh tế có thể là đòn bẩy cho hòa bình? Khó có câu trả lời dứt khoát. Kinh tế luôn có khả năng thích ứng. Ví dụ, khi Trung Quốc gặp khó khăn trong việc nhập khẩu chất bán dẫn, họ đã nhanh chóng phát triển chuỗi cung ứng nội địa và đạt được nhiều tiến bộ đáng kể trong lĩnh vực này.
Nga-Trung: Những khoảng trống thông tin và định kiến dai dẳng - Phải chăng giới quan sát quốc tế đang thiếu thông tin chính xác về tình hình nội bộ của Nga và Trung Quốc?
+ Vấn đề không chỉ là thiếu thông tin, mà còn là sự tồn tại dai dẳng của những định kiến lỗi thời và góc nhìn phiến diện về 2 quốc gia này. Nhiều người vẫn hình dung Nga và Trung Quốc là những nước kém phát triển. Nhưng, chẳng hạn như Giải vô địch bóng đá thế giới 2018 tại Nga – được FIFA đánh giá là một trong những kỳ World Cup thành công nhất – đã chứng minh điều ngược lại. Không chỉ Moskva hay Saint Petersburg, nhiều thành phố khác cũng cho thấy khả năng tổ chức sự kiện và tiếp đón du khách quốc tế rất tốt, dù đúng là vẫn còn những vùng tụt hậu.
Tại Trung Quốc, mặc dù một số khu vực nghèo vẫn còn tồn tại, nhưng khoảng cách phát triển đang dần thu hẹp. Khi còn giữ vai trò chủ tịch Triển lãm hạt nhân thế giới (WNE), tôi từng đến thăm Hợp Phì - thủ phủ tỉnh An Huy - nơi đặt thiết bị tokamak - loại buồng phản ứng nhiệt hạch dùng từ trường để tái tạo quá trình tạo năng lượng mặt trời, hiện ở giai đoạn thử nghiệm. Thành phố từng ít được biết đến này đã có bước phát triển vượt bậc, trở thành trung tâm khoa học công nghệ lớn với dân số hơn 11 triệu người.
(Còn tiếp)