Lý do biên giới Thái Lan-Campuchia vẫn tiềm ẩn xung đột
TTXVN (Phnom Penh/New York/Kuala Lumpur 30/7)
Theo tờ “Cambonomist” ngày 30/7, sau khi dũng cảm đáp trả các đợt tấn công của Thái Lan trong cuộc xung đột biên giới kéo dài 5 ngày, Campuchia đã hứng chịu nhiều tổn thất như: mất binh sĩ, thiệt hại tài sản của người dân, nhiều di sản phi vật thể bị phá hủy, cùng nhiều tác động khác.
Tiến sĩ Yang Peou, Tổng Thư ký Viện Hàn lâm Hoàng gia Campuchia (RAC), được tờ “Cambonomist” dẫn lời nói rằng, sau vụ việc vừa qua, Campuchia đã hiểu rõ hơn về ý đồ của “kẻ thù” khi sử dụng vũ khí bị cấm trong chiến tranh và phá hủy các di sản của người Khmer, đặc biệt là đền Preah Vihear. Trong khi đó, Tiến sĩ Meas Ny (một nhà quan sát xã hội) lưu ý rằng Campuchia cần nghiên cứu và phát triển các hệ thống kỹ thuật công nghệ hiện đại như thiết bị bay không người lái (UAV) cũng như nâng cao kiến thức về khả năng tác chiến... Theo chuyên gia này, nguy cơ xung đột Thái Lan-Campuchia vẫn tiềm ẩn, đặc biệt trong bối cảnh chính trị nội bộ Thái Lan đang rất bất ổn. Do đó, Campuchia cần củng cố sức mạnh quân sự và kinh tế, mua sắm vũ khí hiện đại trong khả năng có thể, cũng như giảm phụ thuộc vào các nước đối tác.
Tờ “New York Times” ngày 30/7 nhận định rằng, chủ nghĩa dân tộc cực đoan và yếu tố lịch sử (bản đồ gây tranh cãi) đang thổi bùng thù địch giữa hai quốc gia láng giềng Thái Lan-Campuchia. Ngay cả những nỗ lực ngoại giao quốc tế được tăng cường cũng ít mang lại hy vọng về một nền hòa bình lâu dài. Phải mất nhiều ngày thuyết phục và gây áp lực từ phía Mỹ, Trung Quốc và tác động từ Malaysia, đặc biệt là lời đe dọa áp thuế của Tổng thống Donald Trump, Thái Lan và Campuchia ngày 29/7 đã đồng ý thực thi lệnh ngừng bắn, qua đó mang lại một “nền hòa bình mong manh” sau các vụ phóng rocket, không kích và pháo kích khiến hàng chục người thiệt mạng và hơn 300.000 người phải rời bỏ nhà cửa.
Tuy nhiên, những câu hỏi về việc ngừng bắn có thể kéo dài bao lâu vẫn còn bỏ ngỏ.
Một vấn đề then chốt đã đẩy hai nước láng giềng vào cuộc xung đột vũ trang là tranh chấp khó giải quyết nhất của họ: ai có quyền tuyên bố chủ quyền đối với các ngôi đền hàng trăm năm tuổi dọc biên giới có niên đại từ Đế chế Khmer cổ đại.
Lòng tin cũng hiếm khi hiện diện giữa hai quốc gia láng giềng này và nó hoàn toàn chưa được hàn gắn sau vụ bạo lực mới nhất. Mối thù hằn cá nhân giữa các nhà lãnh đạo trên thực tế của họ càng làm gia tăng căng thẳng.
Đổ lỗi vi phạm ngừng bắn Ngày 30/7, Thái Lan cáo buộc lực lượng Campuchia đã vi phạm thỏa thuận ngừng bắn tại 3 địa điểm riêng biệt dọc biên giới tranh chấp, cảnh báo rằng hành động gây hấn tiếp diễn có thể buộc quân đội Thái Lan phải đáp trả kiên quyết hơn. Thiếu tướng Winthai Suvaree, người phát ngôn quân đội Thái Lan, nói với các phóng viên: “Lực lượng Campuchia đã sử dụng vũ khí hạng nhẹ và súng phóng lựu, buộc Thái Lan phải đáp trả để tự vệ. Đây là lần thứ hai kể từ khi có thỏa thuận và thể hiện việc không tôn trọng thỏa thuận, phá hoại những nỗ lực xuống thang và cản trở lòng tin giữa hai nước”.
Trong khi đó, Campuchia đã bác bỏ các cáo buộc, khẳng định họ cam kết tuân thủ lệnh ngừng bắn và yêu cầu có quan sát viên. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Campuchia Chum Sounry nói với các phóng viên tại một cuộc họp báo rằng:
“Campuchia bác bỏ mạnh mẽ các cáo buộc vi phạm ngừng bắn vì chúng sai lệch, gây hiểu lầm và gây hại cho quá trình xây dựng lòng tin vốn mong manh”. Ông cũng cho biết chính phủ Campuchia ủng hộ một cơ chế giám sát và quan sát độc lập. Hiện chưa có báo cáo về bất kỳ việc đạn pháo binh hạng nặng nào được bắn trả qua lại nhưng cũng không có báo cáo về việc rút quân của cả hai bên.
Ông Charles A. Ray, cựu Đại sứ Mỹ tại Campuchia (2003-2005), nhận định: “Vấn đề ở khu vực đó là hầu như bất cứ điều gì cũng có thể gây ra thù địch. Chưa ai có thể đưa hai bên ngồi xuống để thảo luận một cách nghiêm túc: Cả hai bên sẽ được gì khi tranh giành một ngôi đền trên núi?”.
Tranh chấp còn dai dẳng Giới chức Thái Lan và Campuchia sẽ tiếp tục có cuộc gặp vào ngày 4/8 tới để bàn cách duy trì lệnh ngừng bắn, bao gồm cả việc để các quan sát viên Malaysia giám sát. Để có một nền hòa bình lâu dài, cả hai quốc gia cần giải quyết tranh chấp về cách thức phân định đường biên giới chung. Một điểm mấu chốt lớn là việc Thái Lan khăng khăng rằng tất cả các cuộc thảo luận phải được thực hiện song phương. Thái Lan đã từ chối công nhận phán quyết năm 1962 của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) rằng đền Preah Vihear thuộc chủ quyền của Campuchia. Thái Lan lập luận rằng cả hai quốc gia nên tuân thủ một biên bản ghi nhớ năm 2000, trong đó nêu rõ cả hai bên đã đồng ý cùng khảo sát và xác định các khu vực. Nhưng họ đã đàm phán nhiều năm mà không có tiến triển. Đáng chú ý, họ thậm chí không thể đồng ý về bản đồ nào nên được sử dụng.
Vấn đề này gây tranh cãi đến mức người phát ngôn chính phủ Thái Lan, ông Jirayu Houngsub, đã phải vất vả bác bỏ các thông tin của truyền thông Thái Lan rằng Thái Lan sẽ đồng ý sử dụng bản đồ tỷ lệ 1:200.000 của Campuchia trong các cuộc đàm phán ngừng bắn. Ông Houngsub nói: "Không một chính phủ hay cá nhân nào lại bán rẻ đất nước của mình". Trong khi đó, ông Charles A. Ray cho biết ông đã từng đề xuất với một người nào đó ở Campuchia rằng cả hai bên nên thành lập một ủy ban chung để giám sát hoạt động ra vào các khu vực này, giống như Khu phi quân sự, dải đất chia cắt Bán đảo Triều Tiên. Ông nói: “Điều đó không thực sự được chú ý nhiều lắm. Bạn khó mà thuyết phục được họ. Đây gần như là một vấn đề cảm tính phi lý trí”. Ou Virak, Chủ tịch Diễn đàn Tương lai, một tổ chức nghiên cứu tại Phnom Penh chuyên về các vấn đề chính sách công, cho biết:
"Vấn đề là, một khi xung đột bắt đầu, chủ nghĩa dân tộc trở nên cực đoan hơn rất nhiều. Và rồi người ta lại cho rằng những khu vực này đáng để hy sinh".
Liên quan đến vấn đề trên, báo “Malay Mail” (Malaysia) nhận định, nếu nhìn thoáng qua, cuộc xung đột âm ỉ dọc biên giới Thái Lan-Campuchia dường như dễ kiểm soát. Tuy nhiên, một nghịch lý lớn là xung đột này đã trở thành một trong những thách thức gay gắt nhất mà ASEAN phải đối mặt kể từ Hội nghị Cấp cao Bali lịch sử năm 1976. Điều đáng lẽ là thành quả dễ đạt được nhất của việc kiến tạo hòa bình đã biến thành một “bài toán địa chính trị”, đe dọa chính nguyên tắc làm nền tảng cho sự thống nhất của ASEAN: giải quyết tranh chấp một cách hòa bình.
Không giống như các cuộc xung đột ở Ukraine, Gaza, Iran, Liban, Syria hay Yemen là nơi các ranh giới tranh chấp bị vướng sâu vào những chia rẽ ý thức hệ, sự cạnh tranh ủy nhiệm và sự tái cơ cấu khu vực, còn xung đột Thái Lan-Campuchia, trên lý thuyết là một trong những cuộc xung đột dễ giải quyết nhất nếu cả hai bên đồng ý ngừng bắn vô điều kiện, bất kể bên nào nổ súng trước.
Điều khiến sự việc này trở nên khó hiểu là sự coi thường rõ ràng đối với các nguyên tắc nền tảng của ASEAN, đặc biệt là Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC), trong đó nêu rõ rằng “vũ lực không được phép là công cụ của chính sách đối ngoại”. Thái Lan, với tư cách là thành viên sáng lập của ASEAN, và Campuchia là thành viên từ năm 1999, đều bị ràng buộc bởi những chuẩn mực này. Những cuộc giao tranh liên tiếp giữa hai nước, đáng chú ý nhất là vào năm 2008 và 2011 về ngôi đền cổ Preah Vihear, đáng lẽ phải được coi là những câu chuyện cảnh báo.
Thay vào đó, tình hình leo thang hiện tại cho thấy sự thụt lùi so với sự trưởng thành về ngoại giao mà ASEAN tự hào.
Tình hình càng trở nên khó hiểu hơn khi có các thông tin cho biết hải quân Thái Lan (vốn đóng quân cách biên giới khoảng 750 km) đã được huy động tới Vịnh Thái Lan. Cơ sở chiến lược nào đằng sau sự can dự của hải quân vào một cuộc xung đột trên bộ? Nó đặt ra nhiều câu hỏi hơn là câu trả lời. Cốt lõi của cuộc xung đột này có thể nằm ở một điều gì đó tưởng chừng như tầm thường: tấm bản đồ.
Campuchia cho rằng tham chiếu phù hợp nên là bản đồ từ thời thuộc địa với tỷ lệ 1:200.000, bản đồ từng được Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) chấp nhận vào năm 1962 khi trao đền Preah Vihear cho Campuchia, mặc dù ICJ vẫn giữ im lặng về các vùng lãnh thổ lân cận. Trong khi Thái Lan, đặc biệt là quân đội, khăng khăng sử dụng tỷ lệ chi tiết hơn là 1:50.000, với lý do chính đáng là cần độ chính xác cao hơn. Trong sự khác biệt về bản đồ này là một hố sâu ngăn cách, một hố sâu thúc đẩy các hành vi quân sự và chủ nghĩa dân tộc cực đoan. Bất chấp những tranh cãi về mặt kỹ thuật này, không có lý do gì để cuộc xung đột này leo thang thành một cuộc đối đầu kéo dài. Những nỗ lực ngoại giao của Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim được Mỹ, Trung Quốc và Liên minh châu Âu (EU) ủng hộ, không chỉ kịp thời mà còn cấp thiết.
Vai trò không thể thiếu của ASEAN Việc Trung Quốc, bất chấp lịch sử phức tạp với Campuchia, đã đồng ý quan sát thay vì can thiệp, là một sự ủng hộ đáng kể cho vai trò trung tâm của ASEAN. Điều quan trọng không kém là sự ủng hộ của Philippines và Singapore, hai Chủ tịch tiếp theo của ASEAN, những nước hiện phải chuẩn bị duy trì và bảo vệ bất kỳ khuôn khổ ngừng bắn hoặc kiến trúc giảm leo thang nào được xây dựng tại Kuala Lumpur. Rủi ro là rất lớn. Nếu xung đột này kéo dài, đến thời điểm Thái Lan đảm nhận vai trò Chủ tịch ASEAN 2028, có thể sẽ không còn bên trung gian thứ ba công bằng nào trong ASEAN đứng ra phân xử. Một Chủ tịch ASEAN vướng vào tranh chấp lãnh thổ sẽ làm suy yếu uy tín của các cơ chế giải quyết xung đột của khối và chính khái niệm về vai trò trung tâm của ASEAN.
Tuy nhiên, vẫn có những dấu hiệu đáng khích lệ. Sự đồng thuận hiện tại của cộng đồng quốc tế xung quanh vai trò chủ tịch của Malaysia đã làm sống lại khái niệm về “Bộ 3 ASEAN”, nơi các chủ tịch tiền nhiệm, đương nhiệm và sắp tới cùng nhau hợp tác để quản lý khủng hoảng. Cơ chế 3 bên này, thường bị trì hoãn trong ngoại giao ASEAN, hiện đang được triển khai hiệu quả, với Kuala Lumpur là bên dẫn dắt.
Việc sáng kiến này nhận được sự đồng thuận của Washington và Bắc Kinh, chưa kể đến Brussels, cho thấy sự đồng thuận đa phương hiếm hoi trong một khu vực thường xuyên bị vướng vào vòng xoáy cạnh tranh quyền lực giữa các cường quốc.
Mặc dù quân đội Thái Lan có thể có quyền ứng phó với các cuộc xâm nhập hoặc thương vong, nhưng giờ đây họ phải ưu tiên hòa giải quốc tế, giải trừ quân bị và minh bạch. Campuchia cũng phải chấp nhận rằng chiến tranh là một điều xa xỉ mà Phnom Penh khó có thể chấp nhận. Với lực lượng bị áp đảo về cả quân số lẫn hỏa lực, việc kéo dài xung đột sẽ là hành động tự sát về mặt chiến lược và gây thiệt hại kinh tế.
Nếu được quản lý tốt, đây có thể sẽ là thời khắc tuyệt vời nhất của ASEAN, ngược lại nó có thể đánh dấu sự khởi đầu lạc lõng của chính khối này. Hòa bình thực sự là “quả chín mọng nhất” trong cuộc khủng hoảng này, nhưng như lịch sử đã chứng minh hết lần này đến lần khác rằng nó lại thường là “quả khó hái nhất”./.