Phương Tây giảm viện trợ, kinh tế ASEAN đứng trước nguy cơ hai tốc độ
(The Straits Times)
Theo báo The Straits Times, việc phương Tây cắt giảm viện trợ có nguy cơ làm rạn nứt sự đoàn kết của các thành viên Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Tờ báo này bình luận, khi khoảng cách giàu-nghèo giữa các thành viên ngày càng gia tăng, ASEAN đang đứng trước đe dọa bị chia rẽ thành một khối liên kết hai tốc độ, khiến việc đạt được sự đồng thuận về các vấn đề kinh tế cốt lõi trở nên khó khăn hơn.
Chỉ cần nhìn thoáng qua những tòa nhà chọc trời lấp lánh của Bangkok, Jakarta hay Thành phố Hồ Chí Minh, người ta dễ dàng tin rằng Đông Nam Á đang phát triển mạnh mẽ. Nhưng một thách thức ngày càng lớn ẩn chứa bên dưới sự nhộn nhịp bề nổi của những thành phố này. Khi các cường quốc phương Tây rút lui khỏi sự phát triển toàn cầu, hàng tỷ đô la viện trợ nước ngoài đang biến mất, đặt các quốc gia nghèo nhất trong khu vực và sự đoàn kết của ASEAN vào tình thế nguy hiểm.
Quy mô của việc cắt giảm viện trợ thật đáng kinh ngạc. Đầu năm 2025, chính quyền Tổng thống Trump đã đình chỉ gần như toàn bộ viện trợ nước ngoài của Mỹ- lên tới khoảng 60 tỷ USD. Vương quốc Anh cũng nhanh chóng làm theo, cắt giảm 7,6 tỷ USD khỏi ngân sách viện trợ hàng năm. Trong khi đó, Liên minh châu Âu (EU) và bảy quốc gia thành viên đã công bố khoản cắt giảm viện trợ tổng cộng 17,2 tỷ USD, dự kiến được triển khai trong giai đoạn 2025-2029.
Tác động đối với Đông Nam Á có thể rất nghiêm trọng. Trong phần lớn thập kỷ vừa qua, Mỹ, EU và Anh chiếm 1/3 tổng số viện trợ nước ngoài cho khu vực, tập trung mạnh vào phát triển con người- y tế, giáo dục, xã hội dân sự và bảo vệ môi trường. Dựa trên các cam kết và ước tính ngân sách hiện tại, viện trợ nước ngoài cho Đông Nam Á có thể giảm gần 1/5 vào năm 2026.
Mặc dù tất cả các quốc gia đều sẽ chịu ảnh hưởng, nhưng những nền kinh tế nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất trong khu vực- Campuchia, Lào và Myanmar- sẽ bị ảnh hưởng nhiều nhất. Ở những nền kinh tế này, viện trợ là nguồn tài trợ quan trọng cho y tế và giáo dục. Ví dụ, tại Lào, viện trợ giáo dục từ các nhà tài trợ phương Tây tương đương với gần 25% ngân sách giáo dục quốc gia, trong khi viện trợ y tế chiếm hơn 10% chi tiêu y tế công cộng. Việc cắt giảm các khoản viện trợ này sẽ làm suy yếu các thể chế và dịch vụ vốn đã quá tải.
Một số quốc gia Đông Nam Á đã dần rời xa phương Tây. Tại Myanmar, xung đột dân sự và chế độ quân sự đã khiến các nhà tài trợ phải tạm dừng nhiều chương trình phát triển. Lào và Campuchia đã tăng cường quan hệ với Trung Quốc và Nga, do đó làm giảm sự hỗ trợ tương đối của phương Tây. Tuy nhiên, sự rút lui của phương Tây có nguy cơ củng cố sự dịch chuyển địa chính trị và thu hẹp lựa chọn của các quốc gia ngay khi cần sự tham gia cân bằng nhất.
Thật vậy, tác động không chỉ đơn thuần là phát triển, mà còn là địa chính trị. Trong những năm gần đây, các quốc gia như Campuchia đã nỗ lực giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc bằng cách đa dạng hóa quan hệ đối tác. Một thập kỷ trước, Trung Quốc cung cấp 40% tài chính phát triển của Campuchia. Đến năm 2023, con số này đã giảm xuống còn 27%, khi có thêm nhiều đối tác tham gia. Giờ đây, với việc các chính phủ phương Tây rút lui, số lượng lựa chọn thay thế còn lại ít hơn. Kết quả là ảnh hưởng của Trung Quốc có thể mở rộng hơn nữa và các nước Đông Nam Á có thể có ít đòn bẩy hơn để yêu cầu sự minh bạch, bảo vệ môi trường hoặc tính bền vững của nợ trong các dự án cơ sở hạ tầng theo Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI).
Điều này diễn ra trong bối cảnh chia rẽ kinh tế ngày càng gia tăng trong nội khối ASEAN. GDP bình quân đầu người của Singapore hiện vượt 90.000 USD, trong khi của Myanmar chỉ hơn 1.000 USD. Các nền kinh tế mạnh hơn như Indonesia, Việt Nam và Philippines tiếp tục thu hút lượng lớn tài chính phát triển, đặc biệt là các khoản vay từ các đối tác châu Á. Trong khi đó, viện trợ cho ba quốc gia nghèo nhất khu vực - Myanmar, Lào và Campuchia - đã giảm gần một nửa kể từ năm 2020.
Việc Timor Leste sắp gia nhập ASEAN càng khiến xu hướng này trở nên trầm trọng hơn. Gần một nửa dân số nước này sống trong cảnh nghèo đói; 47% trẻ em bị còi cọc; và quỹ đầu tư quốc gia của Timor Leste đang cạn kiệt nhanh chóng. Với GDP bình quân đầu người thấp thứ hai khu vực và một số chỉ số quản trị yếu kém, việc Timor Leste gia nhập có nguy cơ làm sâu sắc thêm tình trạng chia rẽ kinh tế của khối và gây thêm căng thẳng cho sự gắn kết thể chế.
ASEAN được định vị là một khối chính trị - kinh tế đa dạng. Nhưng sự chia rẽ về phát triển ngày nay lại tạo thêm một tầng căng thẳng mới - không chỉ về mặt kinh tế mà còn về mặt cấu trúc. Khi khoảng cách giữa các thành viên giàu hơn và nghèo hơn ngày càng gia tăng, ASEAN có nguy cơ trở thành một khối hai tốc độ, khiến việc đạt được sự đồng thuận về các vấn đề kinh tế cốt lõi trở nên khó khăn hơn.
Hãy lấy thương mại làm ví dụ. Các nền kinh tế tiên tiến hơn như Singapore và Thái Lan đang thúc đẩy hội nhập thị trường sâu rộng hơn và nhanh hơn. Nhưng đối với các thành viên có thu nhập thấp hơn như Campuchia hoặc Lào, nỗi sợ bị đánh bại về khả năng cạnh tranh có thể gây ra sự do dự và trì hoãn. Và khi nói đến các quy tắc- về quản trị, môi trường hoặc hải quan- các quốc gia nghèo hơn có thể không theo kịp, gây ra sự bất đồng ngày càng tăng về tiêu chuẩn và thời hạn.
Cuối cùng, cải cách trong nước sẽ thúc đẩy tiến bộ lâu dài. Nhưng đối với ASEAN, sự bất đồng nội bộ sâu sắc khiến sự đồng thuận trở nên khó đạt được hơn. Điều đó đe dọa cam kết cốt lõi của khối: một cộng đồng khu vực thống nhất và thịnh vượng.
Đây không phải là một vấn đề mới. Nhận thức được điều này hơn hai thập kỷ trước, các nhà lãnh đạo ASEAN đã khởi động Sáng kiến Hội nhập ASEAN (IAI) nhằm giúp thu hẹp khoảng cách phát triển. Sáng kiến này hướng tới mục đích cung cấp một khuôn khổ mà qua đó các quốc gia thành viên giàu có hơn có thể hỗ trợ các nước láng giềng kém phát triển hơn và nâng cao năng lực cạnh tranh tập thể của ASEAN.
Nhưng tiến độ vẫn còn rất hạn chế. Chênh lệch phát triển vẫn còn tồn tại. IAI đã bị cản trở bởi những hạn chế về nguồn lực, sự phối hợp hạn chế và sự trì trệ của bộ máy quan liêu. Kế hoạch công tác tiếp theo của IAI, bắt đầu từ năm 2026, phải hiệu quả hơn nữa. Nó nên vượt ra ngoài khuôn khổ ban đầu và cung cấp đầu tư có mục tiêu vào năng lực số, giáo dục và cơ sở hạ tầng cho các thành viên kém phát triển nhất của ASEAN.
Việc phương Tây rút lại sự hỗ trợ làm trầm trọng thêm khoảng cách phát triển trong ASEAN, khiến nhiệm vụ vốn đã khó khăn này của khối càng trở nên khó khăn hơn. Một số ý kiến cho rằng Đông Nam Á giờ đây nên hướng tới các đối tác khác ở châu Á. Nhật Bản, Hàn Quốc và thậm chí cả Trung Quốc có thể lấp đầy một phần khoảng trống. Nhưng chỉ riêng những quốc gia này có lẽ sẽ không cung cấp sự hỗ trợ đa dạng như các nhà tài trợ phương Tây thường cung cấp, đặc biệt là trong các lĩnh vực như xã hội dân sự, giúp người khuyết tật hòa nhập cộng đồng, và quản trị.
Khi các chính phủ phương Tây tập trung vào các vấn đề trong nước - dân số già hóa, nợ công gia tăng và quốc phòng, họ có nguy cơ đánh mất hàng thập kỷ ảnh hưởng tại một trong những khu vực năng động nhất thế giới. Việc cắt giảm viện trợ sẽ không phá vỡ ASEAN, nhưng chúng sẽ đẩy nhanh những chia rẽ đe dọa tương lai của sự thống nhất ASEAN. Nếu Đông Nam Á muốn tiếp tục vạch ra con đường riêng của mình - cân bằng quyền lực, xây dựng khả năng phục hồi và thúc đẩy tăng trưởng bao trùm - thì khu vực này cần những đối tác không bỏ cuộc./.
Đỗ Vân (TTXVN tại Singapore)